Klimaat in verkiezingsprogramma’s | D66

ANALYSE - En zo zijn we toegekomen aan de laatste van de zittende politieke partijen. Vandaag behandelen we wat D66 in haar verkiezingsprogramma (concept) zegt te gaan doen tegen opwarming van de aarde.
Omdat het congres van D66 al is geweest, is ook al bekend welke amendementen op het programma het gehaald hebben. Die behandelen we aan het einde. De definitieve versie van het programma staat nog niet online.

We beginnen bij de het samenvattende overzicht van de belangrijkste punten onder de noemer “Waar zet D66 zich de komende jaren voor in?”. Daar vinden we het onderdeel “Schone economie: Nederland loopt voorop”:

– Wij sluiten alle kolencentrales, te beginnen met de oude en meest vervuilende;
– Wij bouwen 100.000 betaalbare energieneutrale huurwoningen. Zo komen sociale huurwoningen weer beschikbaar voor wie ze bedoeld zijn;
– Energiezuinig leven loont. Wie elektrisch rijdt of zelf stroom opwekt, betaalt minder belasting;
– Wij investeren in innovatie en groene ondernemers om zo uitdagingen als klimaatverandering en het energievraagstuk te veranderen in kansen. Wij nemen knellende regelgeving weg en de overheid koopt duurzaam in;
– Wij richten een publieke investeringsbank op om met publiek geld private investeringen aan te jagen, gericht op maatschappelijk relevante doelen zoals duurzame energietransitie en digitale infrastructuur;
….

Goede binnenkomer. En de eerste twee zijn al gelijk behoorlijk concreet. We zijn nieuwsgierig naar de details verder in het stuk.

In hoofdstuk 1 gaat het over onderwijs. Daar staat heel kort de opmerking dat op de basisschool ook aandacht gegeven moet worden aan duurzaamheid. Maar het komt pas echt goed op gang in hoofdstuk 2 “Schone groei, nieuwe welvaart”.
Gaat u er maar even voor zitten.
Eerst de inleiding.

Wij willen groei. Groei geeft zuurstof. Een samenleving zonder groei bloeit niet. Groei zorgt voor dynamiek en voor kansen. Kansen op werk, op zelfstandigheid en zelfverwezenlijking. En heel basaal: groei zorgt voor de middelen om te investeren in onderwijs, in zorg, in elkaar. Wij willen schone groei. Groei die houdbaar is, evenwichtig en in balans met de wereld om ons heen. Een toekomstbestendige economie is schoon en gebouwd op de grote kansen die duurzaamheid biedt.

Wij zijn niet tevreden met de groei die verwacht wordt. Meer en schonere groei, met al haar voordelen voor iedereen, ligt binnen handbereik. Onze focus ligt daarbij op schone energie en klimaat, de omwenteling van wegwerpen naar hergebruiken, meer werk met een arbeidsmarkt die voor iedereen werkt, meer economische dynamiek en wendbaarheid en dat alles met overheidsfinanciën die schoner, simpeler en toekomstvast zijn.

Wij zijn ervan overtuigd dat er geen grenzen aan de groei zijn, maar wel aan wat de aarde aankan. We leven alsof we reserveplaneten hebben, terwijl het broeikaseffect toeneemt en dier- en plantsoorten uitsterven. We overschrijden de grens van wat onze planeet kan dragen. Wij zullen moeten leren welvarend te leven binnen die grenzen. Dat vereist dat we veel beter omgaan met de beschikbare middelen en minder verkwisten. Duurzame energie, duurzame landbouw, duurzame mobiliteit en circulaire economie zijn belangrijke bouwstenen. Dit zal op de korte termijn investeringen vragen, maar wij zijn ervan overtuigd dat op langere termijn het leven binnen duurzame grenzen tot extra economische groei leidt. Sterker nog, er zijn nu al enorme economische kansen. Nederland kan en moet vooroplopen.

Dat is de visie.Ziet er goed uit. Beetje lastig dat ze kiezen voor groei, maar ze doen dat wel binnen een context. Hoe gaan ze dat uitwerken.

Onder de kop “Onze economie zal schoon en groen worden”:

Allereerst omdat het moet. Maar ook omdat we het willen: een groeiend aantal mensen, overheden en bedrijven erkent de noodzaak van verandering. En zeker ook omdat het kan: schone technologie wordt steeds goedkoper. We kunnen hierin als Nederland vooroplopen of volgen. Wij kiezen voor het eerste: we willen nu investeren en gaan voor alle kansen die ons dat biedt. We stimuleren innovatieve, groene ondernemers om met schone en inventieve oplossingen te komen door knellende regelgeving weg te nemen en milieuwinst te belonen daar waar de overheid zelf inkoopt.

De afgelopen jaren hebben we ons als oppositiepartij al bewezen op dit gebied. We hebben ons ingespannen om kolencentrales te sluiten en we hebben gezorgd voor schone bussen. Schaliegas blijft op ons initiatief in ieder geval tot 2023 onder de grond. D66 heeft structureel € 200 miljoen extra per jaar geregeld voor natuur. We hebben het verwerken van afvalstoffen naar opnieuw bruikbare grondstoffen, de zogenaamde grondstoffenrotonde, gerealiseerd en voor € 2 miljard aan fiscale vergroening zeker gesteld. Op die lijn gaan we door. Kolencentrales en niet-duurzame landbouw, die sowieso tot het verleden gaan behoren, zetten we versneld aan de kant en maken plaats voor de toekomst.

Okay, verwijzend naar het verleden (heb dat niet op alle punten kunnen checken) naar de toekomst. We lezen verder.

Onder de noemer “Ambitieus energie- en klimaatbeleid”:

Klimaatverandering is en blijft een enorme uitdaging die wij als mensheid moeten oplossen. Het raakt ons allemaal, bedreigt het welzijn en de welvaart van iedereen en vraagt actie van elk van ons. De afgelopen decennia is er veel tijd verspild aan het ontkennen van het probleem en het wijzen op het gebrek aan actie van anderen. Gelukkig is er tegelijkertijd veel technologische voortgang geboekt. Groene energie wordt met rasse schreden goedkoper en over zo’n vijftien jaar zal bijvoorbeeld zonne-energie in combinatie met batterijen goedkoper zijn dan vieze stroom. Tegelijkertijd zijn schone oplossingen voor lucht- en scheepvaart en voor bepaalde zware industrieën nog minder uitgekristalliseerd. Europa speelt hier een leidende rol in het agenderen van de uitdaging en het werken aan de oplossing. Daarbij is energieonafhankelijkheid een factor van belang – wij willen niet afhankelijk zijn van Rusland of Saoedi-Arabië. Binnen Europa hangen wij als Nederland in daden echter achteraan en dat heeft effect op ons recht van spreken. D66 wil meer ambitie en hardere afspraken, waardoor we onze bijdrage leveren, maar ook de grote kansen pakken die de aanpassing van de fundamenten van de economie ons biedt. Door voorop te lopen maken wij het mogelijk voor Nederlandse ondernemers om tot de winnaars van de nieuwe economie te behoren.

Het klimaatakkoord van Parijs vinden we een goed akkoord. Het is goed dat alle landen in de wereld de uitdaging erkennen en zich hebben gecommitteerd aan een ambitie. En het is goed dat we de temperatuurstijging willen beperken tot maximaal 1,5 graad. Deze afspraken en doelen mogen geen loze woorden blijken, maar moeten vertaald worden in concrete handhaafbare verplichtingen in Nederland en in Europa. Na het klimaatakkoord van Parijs moeten Europa en Nederland de ambities verhogen – in 2030 moet onze CO2-uitstoot tenminste 50% lager zijn, in 2050 95% lager.

Veel woorden, maar aan het einde een duidelijke uitspraak. Ook D66 gaat voor 95% minder in 2050. Prima (komt door de koeien).

Verder onder “Energie en klimaatuitdagingen oplossen met Europa”

Het meest effectieve energie- en klimaatbeleid vraagt samenwerking met de landen om ons heen en in Europa. In Europa zorgen we met de Energie Unie voor investeringen in innovatie. We investeren in internationale energienetwerken, in de veiligheid van kerncentrales en in een klimaatbeleid, in Europa en in de wereld, dat leidt tot een gelijk speelveld en kansen voor duurzame ondernemers. Europa neemt ook de leiding in onze relaties met grote energieleveranciers als Rusland en Saoedi-Arabië. We mogen Europa echter nooit gebruiken als excuus om niet zelf ons huiswerk te doen. We werken samen in Europa, maar willen altijd tot de koplopers behoren die de economische kansen pakken.

Beetje dubbel. Hier lijkt de ontwikkeling in NL voor een stevig deel afhankelijk te worden van Europa (alleen samen…). Tot, wederom, de laatste zin. Daar spreekt meer ambitie uit, ook al is zo niet te bepalen hoe zich dat laat vertalen.

Kan het concreter? We lezen verder onder “Zon, wind en water hebben de toekomst, kolen en olie zijn het verleden”

Vieze energie van kolen is, alle kosten meegerekend, veel duurder dan schone energie. Helaas worden alle kosten nog niet meegenomen in de prijs. Daarom moeten we de markt soms een handje helpen. D66 wil dat alle kolencentrales in Nederland dicht gaan – beginnend bij de oude en meest vervuilende. We stellen de stroomvoorziening veilig door de groei van het aandeel van duurzame stroom, de inzet van gascentrales en door goede transportverbindingen met ons omringende landen.

De opwekking van duurzame energie moet de komende jaren gestimuleerd worden. We heffen geen belasting meer op zelfopgewekte groene stroom en bouwen de bestaande vrijstellingen op energiebelasting af. D66 wil de energiebelasting koppelen aan CO2-uitstoot. Wie veel uitstoot, betaalt ook meer. Verder steunen we de groei van duurzame energie door ruimte te maken voor windmolens en zonneparken – met waarborgen voor inspraak – en het inperken van eventuele welstandseisen voor zonnepanelen. D66 wil dat bij de aanleg van windmolens en zonneparken telkens goed wordt gekeken naar de ruimtelijke inpassing, bijvoorbeeld door waar mogelijk naast bestaande infrastructuur te bouwen. Ook omwonenden moeten de mogelijkheid krijgen om in te stappen in de aanleg van windmolens en zonneparken en op die manier financieel te profiteren. D66 wil af van het jojobeleid van afgelopen jaren en een eenvoudige en heldere regeling voor het opwekken van eigen energie. Daarbij moet het niet uitmaken of de zonnepanelen op eigen dak, of op het dak van de buurman liggen.

Vanaf 2025 heeft schone energie minder hulp nodig, omdat ze economisch steeds meer op eigen benen kan staan. Dan ligt de uitdaging veel meer in het snel afbouwen van vieze stroom en het zekerstellen van een zogenaamde baseload en de toegankelijkheid van schone stroom voor iedereen. In 2030 wil D66 dat meer dan 30% van onze energievoorziening duurzaam is en dat we veel minder energie gebruiken. In 2050 zijn we volledig duurzaam. De (semi-)publieke netwerkbedrijven en Tennet dragen zorg voor een intelligent netwerk en slimme meters die ruimte bieden aan duurzame en decentraal opgewekte energie en zorgen voor goede internationale verbindingen.

Kernenergie speelt geen lange termijnrol in onze energievoorziening. D66 wil geen nieuwe kerncentrale in Nederland. Zorgen van omwonenden van de bestaande kerncentrale moeten beter gehoord worden, communicatie moet beter, en buurlanden moeten kunnen meepraten over heropening van nabijgelegen kerncentrales na een incident.

Kolencentrales dicht, check. Geen tijdspad alleen. Maar het staat er wel.
Stimulering via vrijstelling productie is een slimme maatregel.
Dan weer een beetje dubbele boodschap. Enerzijds regels aanpassen en versoepelen voor aanleg (met name zonnepanelen) maar anderzijds weer ruimte voor tegenwerking door te sturen op “waarborgen voor inspraak”.
De uitspraak dat schone energie vanaf 2025 minder hulp nodig heeft, is misschien wat optimistisch. En ook beetje in tegenspraak met de wens geen zwalkend beleid te voeren (want hoe snel wordt dan welke steun afgebouwd?)
Aandacht voor een slim netwerk is goed, maar ze leggen het bij Tennet neer en lijken er niet op te willen sturen.
Kerncentrale blijft bij D66, maar geen nieuwe. Check.

Op naar “Schone wet- en regelgeving”:

Bestaande wet- en regelgeving staat verduurzaming soms onbedoeld in de weg. D66 wil daarom, in navolging van vergelijkbare lokale initiatieven, zoals in Amsterdam, rijksbreed alle bestaande wetgeving scannen op onnodige belemmeringen voor verduurzaming. Burgers moeten de ruimte krijgen om deze belemmeringen aan te vechten. Er geldt bijvoorbeeld nog steeds een verplichting voor het hebben van een rioolaansluiting, zelfs wanneer je geïnvesteerd hebt in je eigen waterfilter. Ook is het verplicht een huis aan te sluiten op het gasnet. Met bedrijven zorgen we ervoor, dat maatregelen die zich binnen vijf jaar terugverdienen, ook gerealiseerd worden. Betere handhaving speelt ook een belangrijke rol: onlangs is nog weer eens bevestigd dat handhaven loont: in Den Bosch heeft een handhavingsteam van 1,2 fte evenveel energie bespaard als vijf windmolens in een jaar opwekken! Het is dus aan de overheid om mensen en de markt hier een handje te helpen.

In geval van een algemeen belang staat mededinging niet in de weg van samenwerking. Het mededingingsbeleid moet ook in verduurzaming van productieketens ruimte bieden om binnen sectoren afspraken te maken.

Beetje rommelig deel. Eerste deel spreekt aan, daarna is het lastig te volgen wat nu precies de te nemen maatregelen zijn.

Verder onder “Betrouwbaar energiebeleid”

De gewenste energietransitie vraagt om structureel en voorspelbaar energiebeleid. Alleen dan kunnen investeerders, bedrijven en burgers de transitie drijven. Dat begint met heldere doelen van de overheid en vervolgens een uitgestippeld pad naar een volledig schone en zelfvoorzienende energievoorziening in de komende decennia. Met het eerste akkoord hebben overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties de krachten gebundeld en zich gecommitteerd aan verandering. De ambitie en snelheid moeten echter significant omhoog. Daarbij moeten we ons de eerste jaren richten op een versnelling van de transitie en het wegnemen van barrières voor duurzame energie. Dit moet ook gelden voor de zware industrie, het hergebruik van restwarmte en de uitstoot door landbouw en lucht- en scheepvaart.

Jaha…, wederom veel mooie woorden en ambitie, maar wat gaan ze nou doen?

Misschien bij “Een duurzaam huis moet lonen”:

Ons energieverbruik moet omlaag. In 2030 wil D66 dat drie miljoen huizen klimaatneutraal zijn. Om dat te bereiken moeten, zowel bij huurwoningen als bij koopwoningen, grote stappen worden gezet. Bestaande sociale huurwoningen zullen energiezuiniger en dus geïsoleerd moeten worden. Woningcorporaties worden gestimuleerd dit te doen, doordat zij in ruil voor verbeteringen een vergoeding mogen vragen. Deze moet echter niet te hoog zijn, want we willen dat de huurder niet enkel profiteert van een beter huis, maar ook van lagere kosten. Naast huurwoningen, worden ook koopwoningen verbeterd. Terwijl de eigenaar van een rijtjeshuis of een vrijstaand huis zijn weg naar energiebesparing al kan vinden, lukt dit verenigingen van eigenaren vaak nog niet. Door het aanleggen van een fonds en goede informatievoorziening kan ook hier het energieverbruik omlaag gaan. We willen gebouwgebonden financieringen mogelijk maken, waarbij bijvoorbeeld een leaseconstructie voor zonnepanelen overgaat van vertrekkende op nieuwe bewoner. Zo is er meer zekerheid dat investeringen in energieopwekking lonen. Bij grote nieuwbouwprojecten willen wij dat lokale duurzame energieopwekking een standaardonderdeel is. Met snel ingevoerde ‘nul-op-de-meter’-normen verplichten wij energie-efficiëntie bij nieuwbouw. In 2050 moeten alle huizen klimaatneutraal zijn. Gemeenten maken een plan waarin ze aangeven hoe ze iedere wijk klimaatneutraal gaan maken. Goede voorbeelden van energieneutrale wijken zijn de Stad van de Zon in Heerhugowaard en de wijk Leesten in Zutphen. Voor kantoren en overheidsgebouwen scherpen we de bouwnormen ook flink aan. We willen zorgen dat alle nieuwe gebouwen klaar zijn voor de toekomst en dat in 2030 alle openbare gebouwen klimaatneutraal zijn. Ook bij bestaande kantoren kunnen in energiebesparing nog flinke stappen worden gezet. Hierin moet de overheid vooroplopen. D66 kijkt bij energiebesparing echter niet enkel naar gebouwen. Daarom steunen wij grote en kleine lokale initiatieven voor stroomopwekking en isolatie.

Kijk, dit is duidelijk. Nog steeds veel woorden en afleiding door voorbeelden. Maar dit zijn best stevige punten! Komt alleen niet goed uit de verf hoe het “stimuleren” zal gaan. En hoe zeker te zijn dat bijvoorbeeld woningcorporaties echt hun deel gaan doen.
Maar de streefgetallen en normen zijn goed.

Meer? Komen we bij “Ook industrie, landbouw en transport gaan om”:

Als Nederland haar klimaatverplichtingen en -ambities wil waarmaken, dan moeten we ook grote stappen zetten in het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen van zware industrie, landbouw en transport. De prikkels daarvoor komen allereerst vanuit een hogere CO2-prijs. Die geldt al voor de industrie en wordt aangevuld met maatregelen voor landbouw en transport. Ons ideaal is een wereldwijde CO2-prijs, maar die is er (nog) niet. In Europees verband zorgen we daarom voor een hogere CO2-prijs met name door de emissiehandel aan te scherpen. Als onderdeel van het nieuwe energieakkoord willen wij ook harde meerjarige afspraken met de grote industrie over de afbouw van energieverbruik, het hergebruiken van warmte en de opslag van CO2. Deze omwenteling is niet alleen noodzakelijk vanwege klimaatverandering. De Nederlandse economie en industrie is zeer CO2-intensief. Om onze welvaart en werkgelegenheid te behouden moeten deze industrieën verduurzamen.

Met de landbouw en voedselindustrie maken we afspraken over het stoppen van ontbossing voor voedsel of diervoeding, het terugdringen van de uitstoot van methaan en het bevorderen van een gezonder en duurzamer dieet.

De lucht- en scheepvaart vragen om mondiale afspraken die aansluiten bij de afspraken van de klimaattop in Parijs. In Nederland en Europa werken we samen met de lucht- en scheepvaartsector aan schonere motoren en biobrandstoffen en beperken we uitstoot door efficiënter vervoer. Dit kan onder andere via een Single European Sky: één Europees luchtruim waarin we niet meer omvliegen. Dat levert een lagere ticketprijs op voor de consument, versterkt de concurrentiepositie van de Europese (en dus Nederlandse) luchtvaartsector en levert direct een substantiële besparing op van brandstof en dus van CO2-uitstoot. D66 wil dat scherp wordt toegezien op de bestaande regels voor scheepvaart in lage emissiezones. Het mag niet lonen om boetes te riskeren. Deze zones breiden we in Europa en mondiaal uit. D66 wil de binnenvaart helpen groener te worden met financieringsmogelijkheden op maat en innovatie, en daarmee de uitstoot van stikstofoxiden en fijnstof drastisch terugbrengen.

Intenties goed. Steviger prijs voor CO2 goede weg. Maar… dit traject lijkt weer afhankelijk te worden van Europa. En er staat niets in over de voordelen die grootverbruikers van energie nu nog krijgen op de prijs van energie.

Wel goed om landbouw erbij te betrekken. Al is niet duidelijk hoe ze hier op gaan sturen.

Helaas geen belasting op vliegtuigbrandstof en ook geen beperking groei luchtvaart. Mooie woorden, maar weinig impact waarschijnlijk.

Dan “Gas speelt een, steeds kleiner wordende, rol in transitie”:

D66 wil dat de gaswinning structureel laag blijft – wij willen niet nog meer lasten en risico’s afwentelen op Groningers. Door het afbouwen van de gaswinning in Groningen is de Nederlandse begroting al minder afhankelijk geworden van gaswinning. D66 wil dat gasinkomsten ingezet worden voor investeringen in verduurzaming en niet voor reguliere overheidsuitgaven. Daarom is op initiatief van D66 in navolging van Noorwegen het innovatiefonds opgericht.

Nederland heeft een goede gasinfrastructuur en een sterke positie in de Europese gasrotonde: Nederland is een logistiek knooppunt van aardgas in Europa. Vanuit deze positie wordt ingezet op groen gas en de vervanging van elektriciteitsopwekking uit kolen door gas. Wij willen niet boren naar schaliegas in Nederland. De voordelen van schaliegas wegen niet op tegen de nadelen. Bovendien zou het pas rond 2040 echt een rol kunnen spelen, en dan moeten we wat D66 betreft al in belangrijke mate onafhankelijk zijn van gas.

D66 wil geen nieuwe mijnbouwinstallaties in beschermde natuurgebieden (Natura2000 gebieden) en Unesco erfgoed. Zo beschermen we niet alleen de Waddenzee, maar ook de Veluwe, het Naardermeer en de Biesbosch. Winning ónder gebieden sluiten we niet uit, op voorwaarde dat de natuur er niet onder te lijden heeft.

Mwah, dit voelt niet echt als kiezen. Als de ambitie is voor 2050 95% reductie, is iedere investering in de gasrotonde tegengesteld aan dat belang.
En aan het einde is er ineens weer sprake van nieuwe winning toestaan? Opmerkelijk.

We slaan “Gaswinning moet voor iedereen veilig zijn” over en komen bij “Van fossiel gas naar duurzame warmte”:

In Nederland zijn we gewend ons huis te verwarmen met gas. Er geldt zelfs een aansluitplicht van huizen op het gasnetwerk. Mensen willen echter niet per definitie gas, ze willen warmte. D66 wil de aansluitplicht op gas vervangen door een aansluitrecht op warmte. Warmtenetten worden net als gasnetten behandeld, als gesocialiseerde en gecontroleerde voorzieningen.

Prima. Helpt een beetje.

Op naar “Duurzame biomassa”

Biomassa speelt een belangrijke rol bij de grote veranderingen die transport, chemie en industrie moeten doormaken op weg naar een CO2-arme en duurzame toekomst. Wij moeten biomassa zo hoogwaardig mogelijk gebruiken. Dat vraagt om zogenaamde cascadering van biomassa en het voorkomen van verbranding van hoogwaardige materialen voor energieopwekking. Niet duurzaam verbouwde biomassa is ongewenst. D66 wil niet dat er € 4 miljard aan de bijstook van biomassa in kolencentrales wordt uitgegeven, maar samenwerken met industrie om eerst waardevolle grondstoffen uit de biomassa te halen. Dit draagt bij aan werkgelegenheid in Nederland.

Goed dit even scherp neer te zetten.

Komen we bij “Niet wegwerpen maar hergebruiken”

Onze huidige economie stoelt op verbruiken, verbranden en vernielen. Dat kan en loont niet meer. Een duurzame toekomst vereist een zogenaamde circulaire economie, waarin we hergebruiken en verbeteren. Steeds meer grote en kleine bedrijven delen die ambitie en laten zien dat het kan. Nederland heeft de kans koploper te zijn in die nieuwe economie, met onze kennis, ons bedrijfsleven en onze logistieke positie als grondstoffenrotonde in Europa. D66 wil dat vervuilers betalen, dat schoon en gezonder loont en dat de overheid barrières wegneemt voor nieuwe schone oplossingen en voordelen voor oude vieze oplossingen afbouwt. Dat deden we in het Herfstakkoord 2013 door een heffing in te voeren op kunstmest en op het storten of verbranden van herbruikbare grondstoffen. Nu willen we regelgeving die cleantech en het duurzaam gebruik van energie en grondstoffen in de weg staat, afbouwen. We handhaven de groene heffingskorting en vergroten mogelijkheden voor belastingaftrek voor investeringen in energiebesparing en milieu, zoals de zogenaamde EIAVAMIL-regelingen.

In navolging van het energieakkoord wil D66 een grondstoffenakkoord met de sector om belemmeringen voor de circulaire economie weg te nemen, ruimte te maken voor (grootschalige) demonstratieprojecten en internationale samenwerking te bevorderen.

We bouwen voort op het reeds gerealiseerde D66-idee van de Noordzee Grondstoffenrotonde en zorgen dat de markt voor duurzame grondstoffen van de grond komt in het Schengengebied door eenvoudiger grensoverschrijdend vervoer.

Wij zien grote kansen in een op hergebruik gebaseerde economie. Onze kennis van logistiek, van voedsel en chemie en onze ligging en infrastructuur geven ons een uitstekende startpositie. Wij bieden ruimte voor experimenten en samenwerking binnen ketens en tussen bedrijven. Met gerichte maatregelen treden we op tegen verspilling van grondstoffen. We investeren in innovatie om de plasticsoep in oceanen aan te pakken, maar ook in het terugdringen van restafval of verspilling van voedsel. D66 wil zwerfafval effectief aanpakken, desnoods door het uitbreiden van het statiegeldsysteem.

Ook D66 kiest voor circulaire economie, mooi. Prima ook de weg via “de vervuiler betaalt” en financiële prikkels.
Wel belangrijk dat de gewenste hergebruik industrie heel expliciet ook als doel mee krijgt dat netto de productie van broeikasgassen omlaag moet. Hergebruik sec garandeert dit niet.

Ook de volgende paragraaf gaat hier over “Anders kijken naar afval”

Afval wordt steeds meer gezien en gebruikt als een grondstof en levert nu al een belangrijke bijdrage aan de circulaire economie. Dit kan nog veel beter. Beleid moet veel meer gericht zijn op het stimuleren van hergebruik. Iedere producent is verantwoordelijk voor het afval van zijn eigen producten. Dat geldt ook voor zaken als zonnepanelen, accu’s, batterijen en windmolens. Partijen die niet serieus werk maken van hergebruik moeten voor de maatschappelijke kosten opdraaien. Dit kan een producent zijn die zijn verpakking van niet-herbruikbaar materiaal maakt, maar ook een consument die zijn afval niet scheidt. Bovendien moeten innovaties waarin secundaire grondstoffen worden gebruikt worden gestimuleerd, omdat dit ervoor kan zorgen dat afval ook een positieve economische waarde krijgt en de cirkel echt wordt gesloten.

Check. Vooral het beprijzen goede stok achter de deur.

En dan “Overheid koopt duurzaam in”

De Nederlandse overheden kopen jaarlijks voor € 60 miljard aan goederen en diensten in. Daarmee kan de overheid een schone economie een enorme zet in de rug geven. Door bijvoorbeeld via inkoop de infrastructurele sector te vergroenen kan de overheid een impuls geven aan innovaties die ook in andere sectoren, zoals de bouw, toepasbaar zijn. Te vaak is duurzaam inkopen bij woorden gebleven en dit kabinet laat veel te weinig daadkracht zien. D66 wil de komende kabinetsperiode met gemeenten, provincies en waterschappen bereiken dat 100% van alle overheidsinkopen duurzaam zijn, zonder dat we criteria afzwakken. Wij verwachten van de overheid dat zij verantwoordelijkheid neemt voor duurzaam handelen en snel afvalvrij wordt.

Zo! Die staat! Binnen 1 kabinetsperiode, moet lukken.

Ook nog “Fiscale vergroening”

De manier waarop wij belasting heffen, heeft grote gevolgen voor de relatieve prijzen van vuil en schoon gedrag. Te vaak bevorderen belastingregels het gedrag dat we juist niet willen. De afgelopen jaren heeft D66 gezorgd voor fiscale vergroening, bijvoorbeeld door belastingvrijstellingen op vervuilende zaken als rode diesel te schrappen en schone activiteiten minder te belasten, zoals lagere energiebelasting op elektrische auto’s. D66 zal deze lijn voortzetten. Binnen de te heffen belastingen willen wij werk en schone activiteiten bevorderen en vervuiling zwaarder belasten.

Weer een dubbel gevoel. Ik snap die prestaties uit het verleden, maar wat ziet D66 dan in de toekomst, anders dan mooie woorden?

Bent u er nog? Stevige kluif dit programma. Veel tekst. Snel verder.
We slaan “Vervuilen is economisch onverstandig, maar bovenal ongezond” over en komen bij “Gezondheid centraal in het milieubeleid”:

Schone lucht lijkt een vanzelfsprekendheid, maar één miljoen mensen in Nederland hebben longklachten en ook voor gezonde mensen leidt vieze lucht tot een kortere levensverwachting. De lucht in de steden en rondom de intensieve veehouderij is nog steeds te vies. Daarom wil D66 blijven werken aan schone lucht. Gemeenten moeten meer mogelijkheden krijgen om de gezondheid van hun inwoners te beschermen. D66 stelt gemeenten in staat om te zorgen voor schone lucht voor hun inwoners, door bijvoorbeeld heel vuile auto’s en vrachtwagens te weren, inwoners mee te laten praten over de maximum snelheid op ringwegen en schone auto’s korting te geven op parkeren. D66 wil dat al het openbaar vervoer rijdt op groene stroom of waterstof. Op nationaal niveau wil D66 een verlenging tot 2021 van een aangescherpt Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. Daarbinnen krijgen roet en fijnstof bijzondere aandacht vanwege de lokale gezondheidseffecten. D66 wil goede Europese maatregelen om sjoemeldiesels uit te bannen.

Paar van deze punten hebben natuurlijk niet alleen effect op de gezondheid, maar ook op uitstoot broeikasgassen. Alleen heel stevig is het niet. Meepraten is niet hetzelfde als overal de snelheid verlagen bijvoorbeeld.

We slaan drie stukken over en komen bij “Ruimte voor water”

Vooruitlopend op de effecten van klimaatverandering kiezen wij voor rivieren die de ruimte krijgen. Zo wordt Nederland niet alleen beter tegen eventuele overstromingen beschermd, maar worden rivieren ook ecologisch sterker. De inzet van het Deltafonds moet zoveel mogelijk met aandacht voor behoud, herstel en ook creatie van natuur zorgen. Hiervoor komen ook middelen beschikbaar. De budgetten in het Deltaprogramma en Deltafonds worden gecombineerd. Naast behoud, herstel en creatie van natuur investeren we, samen met buurlanden, in de kwaliteit van water. Als we goedkoper en efficiënter over de grens maatregelen kunnen nemen om wateroverlast bij extreem weer te voorkomen, dan behoren die ook tot de mogelijkheden. In Nederland willen we een doelmatige waterketen waarin de vervuiler betaalt en iedereen betaalt per liter water die gebruikt wordt.

Ook maatregelen die het effect opvangen komen aan bod. En de laatste zin bevat nog een hele kleine maatregel met een beetje positief effect.

Slaan we er weer een over en komen we bij “Productieve landbouw, dierenwelzijn en biodiversiteit gaan samen”:

De Nederlandse landbouw is zeer innovatief, productief en koploper in de wereld. Dat is een kracht: het bevordert onze welvaart en helpt wereldwijde voedselschaarste voorkomen. Tegelijkertijd moeten de negatieve effecten van landbouw op natuur en dierenwelzijn beperkt worden. Dat begint met de wereldwijde ambitie dat ontbossing door landbouw wordt gestopt, de landbouwbijdrage aan klimaatverandering gehalveerd wordt en beslag op water, bodem en grondstoffen duurzaam is, met veel meer hergebruik. Wij willen een duurzame, hoogwaardige en concurrerende landbouw. Herstel van biodiversiteit, vooral in bodem en water, het terugdringen van de uitstoot van methaan, beheersing van de mestproductie en dit alles in harmonie met de omgeving en dierenwelzijn. Daarvoor zijn heldere kaders voor en samenwerking binnen de hele voedselketen nodig.

Ja, mooi, maar hoe? Hier staan geen maatregelen in.

We slaan weer een blok over en komen bij “Zorgen voor dieren in de veeteelt”

Een goede boer zorgt goed voor zijn dieren. We zien echter nog steeds gebruiken in de veeteelt die ten koste gaan van het welzijn van dieren. D66 wil dat de goede zorg voor dieren verder wordt versterkt. Dat vraagt om veetransporten die korter en comfortabeler worden. En om het stoppen van het doden van slachtvarkens en ganzen met CO2 en met de inzet van CO2-vergassing bij het ruimen van pluimvee. D66 is voorstander van een gedeeltelijke vervanging van dierlijke eiwitten in voedsel door plantaardige alternatieven, omdat dit beter is voor dieren, voor de planeet en voor de consument. Met de voedingssector en supermarkten werken we samen aan minder kiloknallers, meer verantwoord vlees, meer en betere plantaardige voeding en succesvollere promotie hiervan. Nederland weert, zoveel mogelijk in Europees verband, textielproducten waarvoor dieren zijn mishandeld, zoals bepaalde soorten wol, bont, dons en exotisch leer.

Hierin zit, een beetje verscholen, de keuze om bij ons voedsel een verschuiving van vlees naar plantaardige alternatieven te bewerkstelligen. Dat draagt ook bij aan reductie broeikasgassen. Hoe D66 dit precies wil doen, dat staat er dan weer niet bij helaas.

We slaan er weer twee over zodat we verder lezen bij “Vooroplopen in duurzaam en sociaal ondernemen”:

Nederland is een wereldwijde koploper in duurzaam en sociaal ondernemen. D66 is trots op grote en kleine Nederlandse bedrijven die de kansen en noodzaak zien om hun bedrijfsvoering fundamenteel te verduurzamen, verantwoordelijkheid nemen voor hun impact op de wereld om hen heen, zichzelf doelen stellen en hierover transparant rapporteren. D66 wil dat de overheid deze beweging steunt, bijvoorbeeld door samenwerking in duurzame ketens te vereenvoudigen en te stimuleren en door sociale ondernemingen de ruimte en een bruikbare rechtsvorm te geven.

Mooi! En toen? Wat gaat er nou precies gebeuren? Overigens wel benieuwd naar die “bruikbare rechtsvorm”.

En toen was dit hoofdstuk op. Veel woorden, best wel wat maatregelen, maar een beetje mager.

We kijken nog even in de andere hoofdstukken. Zo vinden we in hoofdstuk 4 (Een samenleving bloeit door innovatie, ruimte en mobiliteit) het volgende onder “Publieke investeringsbank voor maatschappelijke doorbraken”

Daarnaast zijn wat D66 betreft de komende jaren grote investeringen nodig in de groene infrastructuur in Nederland. Concreet gaat het dan bijvoorbeeld om investeringen in een slim elektriciteitsnetwerk (‘smart grid’), in energiebesparing bij scholen, kantoren en woningen, in laadpalen voor elektrische auto’s, in het gebruik van restwarmte van de industrie, en de aanleg van de productie van duurzame energie, bijvoorbeeld windparken op zee. Deze investeringen zijn nodig om een schone en duurzame economische groei te realiseren.

Duidelijk. Zou fijn zijn als ze de omvang van de zak met geld wat nader specificeren. Maar goed, de toewijding is er.

Dan bij “Naar de duurzaamste en meest concurrerende economie”:

Europa is de grootste economie ter wereld. Door samen te werken, kunnen we deze positie versterken en uitbouwen. Dat begint met samen investeren in de pijlers van groei: onderwijs, kennis en innovatie. En de groei die we willen is groene groei. D66 streeft naar een radicale verduurzaming van onze samenleving en economie, met ruimte voor duurzame vernieuwing en Europa als voorloper in het oplossen van het klimaatprobleem – als noodzaak, morele plicht en als economische kans. We moeten snel naar een gezamenlijke duurzame energievoorziening, duurzaam transport en schone lucht. Met duurzame landbouw, visserij, watermanagement en natuurbescherming. We zetten onze invloed in om niet alleen onze eigen activiteiten, maar die van de ketens waarin wij deelnemen, duurzaam te maken.

Mooie woorden weer, maar geen enkele maatregel.

Misschien bij “Minder energieverbruik, lagere woonlasten”

Onze woningen verbruiken veel energie. Dat energieverbruik zorgt voor hoge woonlasten en draagt ook nog eens bij aan klimaatverandering. In Nederland kunnen op de woningmarkt grote stappen in energiebesparing worden gezet. In 2030 zijn als het aan D66 ligt drie miljoen huizen energieneutraal. Op de huurmarkt zorgt de recent ingevoerde energieprestatievergoeding ervoor dat huisbazen blokken huurwoningen in een keer energiezuiniger kunnen maken. D66 is er echter niet van overtuigd dat de energieprestatievergoeding in de huurmarkt alleen alle problemen gaat oplossen. Daarom wil D66 ook andere mogelijkheden onderzoeken. En we willen dat nieuwbouw toekomstvast en dus energieneutraal is.

Op de koopmarkt beperken de energiebesparingen zich tot nu toe vooral tot vrijstaande huizen en rijtjeshuizen. In appartementencomplexen kan nog veel winst behaald worden. Om dit voor elkaar te krijgen, zorgt D66 dat verenigingen van eigenaren makkelijker kunnen besluiten om tot een gezamenlijke aanpak van energiebesparing over te gaan en hier geld uit de vereniging van eigenaren voor kunnen oormerken.

D66 wil tenslotte een nieuw energielabel dat de juiste informatie verschaft en dat mensen daadwerkelijk inzicht biedt in het verbruik van een woning.

Deels een herhaling met gelukkig nog een paar extra punten. Dat is beter.

Vervolgens lezen we bij “Schone en intelligente mobiliteit”:

Onze mobiliteit neemt toe met onze welvaart. Kunnen gaan en staan waar je wilt, is een belangrijke verworvenheid. We willen wel dat die mobiliteit schoon is. De fiets, elektrisch openbaar vervoer en elektrische scooters zijn heel schoon. Onze benzine en diesel auto’s, scooters, vrachtwagens, vliegtuigen en schepen stoten nog steeds te veel roet, fijnstof, CO2 en andere viezigheid uit. Daarom moeten we afscheid nemen van vervuilende energiebronnen en toe naar duurzame bronnen. De snel afnemende kosten van batterijtechnologie maakt elektrische mobiliteit niet alleen veel schoner, maar ook steeds goedkoper. Aan de horizon zien wij de kansen die zelfrijdende voertuigen bieden. D66 wil dat Nederland vooroploopt in schone en intelligente mobiliteit en al de innovaties die hierdoor mogelijk worden.

Het begint wat vermoeiend te worden. Kansen zien, voorstander zijn van innovaties, voorloper willen zijn, maar niet zeggen wat je nou precies gaat doen.

Nog een poging bij “Betalen voor autogebruik in plaats van autobezit”:

D66 wil af van de ingewikkelde combinatie van autobelastingen als accijnzen, aanschafbelasting en wegenbelasting. We willen naar betalen voor gebruik van de auto in plaats van betalen voor bezit. Daarbij kan de daadwerkelijke CO2-uitstoot meegewogen worden. Daarvoor is nu ook nieuwe technologie beschikbaar die weinig investeringen vergt en waarbij de privacy van weggebruikers gewaarborgd is. Zo vereenvoudigen we het belastingstelsel en worden de kosten voor mobiliteit eerlijker over autobezitters verdeeld.

Dit is al een beetje duidelijker. Maar nog steeds niet echt kiezen. Hoezo “kan” CO2-uitstoot meegewogen worden? Waarom niet gewoon zeggen dat je daarvoor kiest? Hoe anders wil je binnen deze context het gebruik i.p.v. het bezit belasten?

Dan bij “Bevorderen schoon vervoer”:

Wij willen dat er vanaf 2025 alleen nog elektrische auto’s bijkomen. De markt moet betaalbare auto’s ontwikkelen, maar de overheid moet ervoor zorgen dat de randvoorwaarden voor snelle groei van elektrisch en ander schoon verkeer aanwezig zijn, bijvoorbeeld door het snel uitbreiden van laadpalen en snellaadpunten. De (lokale) overheid neemt daarin actief de leiding en met provincies werkt het rijk aan oplossingen langs snelwegen.

Al het OV rijdt op groene stroom of waterstof en bussen zijn in 2020 emissievrij door dit als voorwaarde in aanbesteding op te nemen. We nemen afscheid van dieseltreinen.

Experimenten met duurzame bezorgdiensten voor internetbestellingen bevorderen we – nu al zorgen we dat deze groeiende sector duurzaam wordt.

Eindelijk weer een paar duidelijke keuzes! Prima.

Meer? Ja, hier nog wat “Schone lucht in de stad”:

In de stad ademen mensen de hele dag uitlaatgassen in. Inmiddels hebben een miljoen mensen in Nederland een longziekte. Daarom willen we schone scooters, bestelbusjes en snorfietsen. We streven ernaar dat er vanaf 2025 alleen nog elektrische auto’s bijkomen op de weg. D66 wil de aankoop van een elektrische auto ook op de tweedehandsmarkt en voor particulieren aantrekkelijk te maken, bijvoorbeeld door een tijdelijke aankoopsubsidie of een verlaging van de energiebelasting op laden.

Gemeenten moeten meer mogelijkheden krijgen om zelf lokale maatregelen te nemen om de uitstoot te beperken. Milieuzones zijn tijdelijke maatregelen, want we maken uiteindelijk al het verkeer schoner. Om dat verder te stimuleren moeten gemeenten ook kunnen differentiëren in de parkeertarieven, bijvoorbeeld door een vrijstelling voor elektrische auto’s. We zorgen ervoor dat het verkeersbord dat een schone lucht zone aankondigt op een rijksweg of provinciale weg in heel het land herkenbaar en hetzelfde is.

We werken samen in Europa en daarbuiten om scheep- en luchtvaart schoner te maken en de uitstoot van CO2, roet, stikstof en andere vervuilende stoffen te verminderen. Bijvoorbeeld door samen normen op te stellen en te werken met gedifferentieerde havengelden.

Paar kleine puntjes die ook kunnen helpen.
Geen keuze hier (of elders) echter voor een echte verandering van de maximumsnelheid van auto’s. Dat is dan weer jammer.

In hoofdstuk 7 (Vol vertrouwen in de wereld) komen we ook nog wat tegen. Bijvoorbeeld onder “Europa is cruciaal voor schone en digitale groei”:

Europa is essentieel voor ambitieuze schone en digitale groei. In en met Europa zorgen wij voor één digitale markt waarin het echt eenvoudig is over grenzen digitaal zaken te doen. We bouwen aan een energiemarkt die snel kan verduurzamen, maken afspraken met handelspartners waarin we onnodige barrières opheffen, met oog voor mens, natuur en milieu en maken Nederland en Europa tot een plek waar talent zich maximaal ontwikkelt en waar internationaal talent zich graag vestigt.

Ja, hoe?

Er staat ook nog iets onder “Investeren in duurzame economische zelfredzaamheid”:

Toekomstvaste ontwikkeling ontstaat alleen in een duurzame economische context. Daarom bevorderen wij internationale handel waarbij iedereen zich aan hoge normen houdt, zetten ons in voor microfinanciering, toegang tot kapitaal en financiële instrumenten als bankrekeningen en duurzame productiemethoden en investeren in trainingen gericht op vaardigheden en kennis van ondernemers. Het Nederlandse bedrijfsleven is voor deze inspanningen een onontbeerlijke partner.

Ook weer heel ruim geformuleerd. Waarom niet zeggen dat er alleen gaat naar projecten waar duurzame productiemethoden aantoonbaar zijn bijvoorbeeld. Waarom zo vaag?

Tot slot onder “Met volle energie achter Sustainable Development Goals” nog wat:

Vrijheid bestaat alleen op een leefbare planeet. Daarom hebben we wereldwijd Sustainable Development Goals (SDG’s) afgesproken. Deze moeten nationaal, dus ook in Nederland, en internationaal voortvarend nagestreefd worden. Bij de SDG’s gaat het om alle aspecten van duurzame ontwikkeling en niet alleen om armoedebestrijding. Zorg voor milieu en biodiversiteit zijn een onlosmakelijk deel van deze duurzame ontwikkeling. Daarom financieren wij bescherming van bestaande en nieuwe beschermde natuurgebieden en soorten op land en zee; we bestrijden milieucriminaliteit en stroperij en strijden tegen (de gevolgen van) klimaatverandering.

Goed dat ze het noemen.

Dan de amendementen. Daar blijken toch de nodige aanscherpingen in te staan. Uiteraard behandelen we alleen de aangenomen amendementen. Een aantal daartussen hadden een negatieve aanbeveling maar zijn toch aangenomen.

In CVP AM104.24 worden de doelen scherper gesteld:

Na het klimaatakkoord van Parijs moeten Europa en Nederland de ambities verhogen. Wij streven naar een verlaging van broeikasgas uitstoot met 25 % in 2020, 55% in 2030 en klimaatpositief in 2050. Daarbij kijken we niet alleen naar energieopwekking, -opslag en energiebesparing, maar ook naar restwarmte, CO2 besparing in het gebruik van grondstoffen en vermindering van de uitstoot in sectoren als landbouw en transport, inclusief lucht- en scheepvaart. We willen 1 bewindspersoon die verantwoordelijk is voor klimaat en energie, en een nationaal klimaatakkoord, met sluitende lange termijn ambities die wettelijk verankerd worden in een klimaatwet, zoals in het Verenigd Koninkrijk.

Ambitie gaat daarmee nog een stuk omhoog. En nu moeten ook sectoren als de luchtvaart verminderen, iets wat eerder niet genoemd werd.
In CVP AM104.25 staat iets soortgelijks voor een ander deel van het programma.

CVP AM104.26 bevat een toevoeging die de sturing op de CO2 reductie verbetert. Goede toevoeging.

En nog een stevige aanscherping in CVP AM104.29:

[…], leveringszekerheid en de toegankelijkheid van schone stroom voor iedereen. De afgelopen jaren is het percentage duurzame elektriciteit gegroeid, maar zorgde de bijna verdubbeling van vieze kolenelektriciteit voor een groei van CO2 uitstoot, waar een snelle daling noodzakelijk is. Door de sluiting van kolencentrales, de groei van duurzame elektriciteit en de tijdelijke inzet van gascentrales moet de komende kabinetsperiode de uitstoot van CO2 voor elektriciteitsopwekking sterk dalen. We streven naar een groei van het aandeel duurzame energie van gemiddeld minstens2% per jaar, als onderdeel van onze Co2 ambitie om in 2030 55% te reduceren. We schrappen de subsidie op de biomassabijstook in Nederlandse kolencentrales. Met de vier miljard die dat tot 2023 oplevert en de significant lagere kosten van de reeds aanbestede en naar verwachting ook de nog aan te besteden windparken op zee, investeren we extra in windmolens op zee en duurzame warmte voor de industrie. Daarnaast maken we samen met gemeenten flinke stappen naar gasloze wijken. Zo creëren we banen in Nederland en helpen we onze energie-intensieve industrie om de transitie te maken. In 2030 zal hiermee meer dan 40% van onze energievoorziening duurzaam zijn.

Ambitie omhoog en een voorstel tot sturing. Maar nog niet helemaal duidelijk hoe die extra ambitie ook gehaald kan worden.

En dan wordt er in CVP AM104.30 de tekst over de afbouw vanaf 2025 van steun voor duurzame energie geschrapt, waar ik hierboven al over struikelde.

En hier en hier sprak het congres van D66 toch uit voor sluiting van de kerncentrale Borssele.

In CVP AM104.35 krijgen we een minister voor Klimaat en Energie en een Energiewet.

En CVP AM104.36 introduceert zelfs een hele nieuwe paragraaf over warmte:

Duurzame warmte Bijna helft van ons totale energieverbruik bestaat uit warmte voor gebouwen, kassen en de industrie, gemaakt met aardgas. Gebouwen moeten zuinig worden, en warmte schoon. Dat is belangrijk voor het klimaat, onze portemonnee en onze afhankelijkheid van gas. Gemeenten en provincies maken vóór 2020 een energiebestemmingsplan, waarin ze de energievraag van gebouwen in kaart brengen en aangeven hoe ze deze stapsgewijs duurzaam invullen waarbij gemiddeld ongeveer 2% energie per jaar wordt bespaard. Restwarmte, geothermie, zonnepanelen, windmolens, groen gas, biomassa of isolatie; wat past wordt regionaal bekeken, samen met bewoners, woningbouwcorporaties, bedrijven, en de netwerkbedrijven. We decentraliseren de middelen voor het isoleren van huizen en halen belemmerende regels weg, om zo tot regionaal maatwerk te komen en lokaal de relevante kennis en ervaring te mobiliseren. Het aanleggen van een warmtenet, vergaand isoleren en elektrificeren moet aantrekkelijker zijn dan aansluiting op een gasnet. Alles wat we nog nieuw bouwen, doen we minimaal klimaat-neutraal.

En in deze staat heel stevig dat vanaf 2018 er in nieuwbouw geen energievoorziening meer mag zitten gebaseerd op fossiele brandstoffen. Ook een stevige.

Dan nog een aanscherping m.b.t. vleesproductie en -consumptie:

Ook wil D66 de vleesconsumptie en – productie verlagen. Het importeren van veevoer en exporteren van vlees heeft een grote milieudruk. Op grote schaal vlees produceren is geen duurzaam verdienmodel voor Nederland, en de eiwittransitie biedt ondernemers nieuwe kansen.

Tot slot het voornemen om in 2025 in heel de EU alleen nog maar verkoop elektrische auto’s toe te staan. En eentje over minimumprijs CO2 in ETS.
 
 
Zo, dit was het aller langste programma dat ik moest doorspitten. En eerlijk gezegd knapte ik een beetje af door het wollige taalgebruik waar vaak alleen ambitie uitsprak, maar niet duidelijk werd hoe dat nou aangepakt zou worden.
Echter, al met al staat er toch heel veel in en zijn de amendementen dusdanig stevige aanscherpingen dat ik het gehele programma nu toch behoorlijk positief zie.
Met het voorbehoud dat ik alle programma’s nogmaals naast elkaar moet gaan leggen, wil ik die van D66 nu toch alvast een 8 geven.