Keuringsdienst toont risico’s CO2-compensatie, maar niet de oplossingen

Gisteravond zond de Keuringdienst van Waarde een herhaling van het tweede deel van haar CO2-compensatie documentaire uit (zie hier: deel 1). Destijds had ik via KvW presentator @TeunvandeKeuken verkeerd (?) begrepen dat er nog een derde deel zat aan te komen. Ondanks dat ik stond te popelen om een reactie te geven heb ik toen gewacht op deel drie, dat echter niet kwam. Nu de serie zelfs al in herhaling is geweest heb ik besloten mijn reactie die al een paar maanden op de plank lag alsnog te publiceren. Mijn reactie is bedoeld als opbouwende kritiek op het door mij zeer gewaardeerde programma. Tevens hoop ik een stukje groen defaitisme -dat wellicht na het zien van het programma bij de kijkers is ontstaan- weg te nemen.

Voor een slordige vijf duizend euro 43 hectare tropisch bos in Brazilië kopen en denken dat je daarmee een jaar lang de CO2 uitstoot van een half miljoen tv-kijkers kan compenseren dat is natuurlijk een gotspe. Kwaliteitsprogramma Keuringsdienst van Waarde (KvW) wil haar kijkers een klimaatneutraal programma aanbieden: alle CO2 die u produceert tijdens het kijken naar de KvW zal worden gecompenseerd. Niet alleen de elektriciteit voor uw TV, de verwarming van de huiskamer maar ook de borrelnootjes en het biertje dat u drinkt tijdens de uitzending: alle uitstoot moet worden gecompenseerd met aankoop van bos in Brazilië. Door bestaand bos te beschermen wordt de CO2 uitstoot die ontbossing zou veroorzaken voorkomen. De uitvoering van de Keuringsdienst is hilarisch, leerzaam en tragisch tegelijk. Het is goed dat ze de vinger op de zere plek leggen. Jammer is alleen dat de suggestie wordt gewekt dat CO2-compensatie per definitie slecht verloopt, terwijl het ook goed geregeld kan worden.

De pijnpunten bij CO2 compensatie -met bestaand bos- zijn: lokale (inheemse) bevolking, landeigendom, bosbeheer, koolstofboekhouding en het afkopen van de eigen verantwoordelijkheid. Stuk voor stuk serieuze issues, waarvoor ook eerlijke en duurzame oplossingen voorhande zijn. Omdat na het kijken van de ‘klimaatneutrale’ afleveringen van de Keuringsdienst wellicht een gevoel blijft hangen dat het allemaal zwendel en gebakken lucht is volgen hieronder wat gratis aanwijzingen hoe het beter kan.

Lokale (inheemse) bevolking
In bossen wonen vaak mensen. Zij maken gebruik van het bos. Iedere regeling omtrent bosbescherming moet de rechten van deze mensen erkennen en hen laten delen in de opbrengst van eventuele CO2 credits. Zonder deze mensen op een transparante en gelijkwaardige manier te betrekken is het bosproject sowieso gedoemd te mislukken. Zij vormen immers de basis van het bosbeheer. Dit betekent afspraken maken met gemeenschappen over het gebruik van het bos, bewoners laten delen in de inkomsten of samen met hen alternatieve bestaansbronnen ontwikkelen. In uitzonderlijke gevallen kan het inhouden dat bewoners moeten verhuizen maar dat mag alleen met een wederzijds overeengekomen (financiële) compensatieregeling die ruimschoots recht doet aan het verlies van land en woning. Vaker kan het betekenen dat een bosproject op een bepaalde plek gewoon niet door kan gaan. Maar een bosproject kan ook als een pleitbezorger fungeren voor tot dan toe rechteloze inheemse stammen. De Keuringsdienst koopt haar klimaatbos van een louche makelaar. Hij noemt de bewoners badinerend ‘simple people’ die wel zullen luisteren als er opeens een bordje ‘verboden toegang’ voor hun bos hangt. Dit is een volstrekt abjecte uitgangspositie die zelfs kan leiden tot bloedige onderdrukking van de lokale bevolking. Dit type makelaar draagt een naam: carbon cowboy, zij proberen snelle winsten te maken in de CO2 handel met het verkopen van (valse) eigendomsrechten en hebben een broertje dood aan mens en natuur.

Landeigendom
Wie is de rechtmatige eigenaar van het bos? Is het de staat of een grootgrondbezitter en wat zijn de rechten van de (illegale) boerengezinnen of inheemse stammen die in het gebied leven? Voordat er überhaupt over de aankoop van grond gepraat kan worden moet helder zijn wie de eigenaar is. Bij onduidelijkheden en tegenstrijdige claims op hetzelfde stuk bos: niet doen. Wie land aankoopt neemt een lokale jurist in de hand, de verkopende partij doet hetzelfde. Daarnaast wordt de (lokale) overheid, het Kadaster en een onafhankelijke notaris erbij betrokken. Bij twijfel over de integriteit van een van deze partijen: onderhandelingen afbreken. De vraag die echter hier echter nog voorafgaand hieraan gesteld moet worden is: is landaankoop wel nodig om het bos te beschermen? Als Westerse instellingen percelen in tropische landen aankopen dan heeft dat een penetrante koloniale lucht. Bovendien zadelt het de nieuwe eigenaar op met allerlei oncontroleerbare problemen: wie gaat dat bos op duizenden kilometers afstand beheren en hoe dan? Beter is een lokale (natuur)organisatie de aankoop en het beheer te laten doen, of nog beter: tot een duurzaam landgebruiksplan komen met de bestaande landeigenaren. Dat laatste is niet alleen kostenefficient. Het verhoogt ook nog eens de slagingskans van het bosproject. De Keuringsdienst ging in zee met een carbon cowboy die voor een schandalig lage prijs land verkocht dat niet van hem was (120 euro per hectare voor tropisch bos is veels te laag, dit is een prijs die nu betaald wordt in het dry forest van de Chaco. Dergelijk bos wat de Keuringsdienst kocht kost in werkelijkheid een paar duizend euro per hectare).

Bosbeheer
Bosbescherming betekent niet perse een hek om het bos en de mensen eruit. Er zijn allerlei ‘maatoplossingen’ mogelijk waarbij de bevolking gebruik kan blijven maken van het bos voor de jacht, het verzamelen van vruchten, agroforestry en zelfs houtkap. Essentieel is wel dat de huidige ontbossingstrend wordt doorbroken en er in de toekomst minder bomen worden gekapt. Indien dit betekent dat de lokale bevolking minder inkomsten uit het bos kan halen dient dit gecompenseerd te worden door het geld dat verdiend wordt met de CO2 credits. Of er worden binnen het bosproject alternatieve inkomstenbronnen voor de bevolking gegenereerd. Het bosbeheer zelf kan het beste worden uitgevoerd door een lokale partij: de eigenaren zelf, de lokale overheid of een lokale natuurorganisatie met draagvlak bij de bevolking. De basis hiervoor vormt een landgebruiksplan dat (deels) voorziet in de levensbehoeften van de lokale bevolking maar ook de nodige no go areas definieert waar het bos volledig beschermd is. Naast dat de beheerder hier op toeziet dient dit regelmatig gecontroleerd te worden door een onafhankelijke externe partij. De Keuringsdienst liet zien dat je met het spijkeren van een bordje ‘verboden toegang’ op een boom ook de suggestie kan wekken aan bosbeheer te doen.

Koolstofboekhouding
Uiteindelijk gaat het er om dat er minder CO2 in de atmosfeer terecht komt. Om dit aan te tonen moet je exact weten hoeveel koolstof er in het bos zit dat je wilt beschermen. Bovengronds in takken, stammen en bladeren. Maar ook ondergronds in wortels, bodem organische stof en eventuele veenpakketten. Daarnaast moet je controleerbaar kunnen aantonen dat zonder jouw interventie er ontbossing zal plaatsvinden. Hiermee bewijs je de additionaliteit van je project. Om dit te doen dient een referentie-niveau van de huidige ontbossing vastgesteld te worden. Het bosproject moet erop gericht zijn de huidige ontbossing naar beneden af te buigen. Tevens dient er rekening gehouden te worden met leakage: als de houtkappers die jouw project ‘uitkoopt’ elders bomen gaan kappen. Daarom werkt men momenteel bij de Verenigde Naties aan eenduidige regels voor het vaststellen van deze begrippen. De bosbalans moet uiteindelijk op nationaal niveau positief uitpakken. Van de totale koolstofvoorraad in het te beschermen bos kan uiteindelijk alleen het deel dat de lucht zou ingaan geclaimd worden voor compensatie en als CO2 credits op de markt gebracht worden. Dus bij een jaarlijkse ontbossing van 1,5% kan alleen die 1,5% worden geclaimd als vermeden CO2 uitstoot. Verder moet een bosproject voorzien in een buffervoorraad die kan worden ingezet mocht het bos toch onverhoopt in de fik vliegen. Voor deze koolstofboekhouding zijn regels opgesteld, bijvoorbeeld de Voluntary Carbon Standard (VCS) die projecten in staat stelt controleerbaar en objectief de hoeveelheid koolstof vast te stellen. De CO2 credits die VCS gecertificeerd zijn hebben een kwaliteitsstempel dat kopers garandeert dat ze geen gebakken lucht kopen. De Keuringsdienst kocht uiteindelijk 43 hectare bos voor een spotprijs, energiemaatschappij Greenchoice zette daar al haar twijfels bij. Maar Greenchoice moet voordat ze zelf kritiek levert haar eigen bos maar eens certificeren. Ook de consument mag dat verwachten van de duurzaamste energieleverancier van Nederland.

Het afkopen van de eigen verantwoordelijkheid
CO2 compensatie mag nooit los gezien worden van de inspanningsverplichting om de eigen uitstoot naar beneden te brengen. Het wordt nu nog te veel als aflaat gebruikt. Maar steeds meer organisaties die CO2 compensatie aanbieden eisen dat de kopers ook zelf aantoonbaar werken aan reductie van hun eigen uitstoot. Helaas is de koolstofarme economie niet morgen gerealiseerd en zullen we nog tot ver in de 21ste eeuw opgescheept zitten met auto’s, vliegtuigen en fabrieken die fossiele brandstoffen verbruiken. Deze (tot nu toe) niet-mitigeerbare uitstoot kan gecompenseerd worden door bij te dragen aan duurzamer landgebruik in landen met veel ontbossing. Ontbossing zorgt immers voor 13 tot 20% van de mondiale uitstoot van broeikasgassen.

De oplossing voor eerlijke en duurzame CO2 compensatie (m.b.v. bos)
Hoe kan je voorkomen dat je als goedwillend bedrijf of consument ten prooi valt aan carbon cowboys, meewerkt aan onderdrukking van inheemse bevolking en uiteindelijk geen boom redt? Je kan je natuurlijk slechts focussen op het naar beneden brengen van je eigen uitstoot, maar dan blijf je zitten met je niet-mitigeerbare uitstoot. Of je kan compenseren met een investering in duurzame energie zoals windmolens. Maar je kan ook je nek uitsteken en met een beetje meer geld wel aandacht besteden aan bovenstaande issues. Daarvoor hoef je geen expert te zijn. Er zijn inmiddels goede en internationaal erkende certificeringsmethoden ontwikkeld die waarborgen dat sociale en ecologische kwesties eerlijk en duurzaam worden behandeld. De Climate, Community and Biodiversity Alliance (CCBA) heeft een standaard ontwikkeld die zorgdraagt dat lokale bewoners vooraf worden betrokken en delen in de koolstofopbrengsten maar tegelijkertijd ook waarborgt dat het bos afdoende wordt beschermd. In combinatie met de al eerder genoemde VCS certificering die de koolstofboekhouding regelt zorg je dat de CO2 credits die uit jouw bosproject komen staan voor een eerlijke en duurzame CO2 compensatie. Alleen ná het succesvol voltooien van de certificering kan men compensatie claimen.

Een certificering volgens CCBA en VCS criteria zorgt ervoor dat een onafhankelijke externe partij het bosproject monitort en evalueert. Het is geen garantie dat er nooit iets fout zal gaan, maar het regelt een gecontroleerd proces op basis van sociale, ecologische en technische criteria. Het is geen heilige graal maar wijst de betrokkenen op essentiële zaken die met zorg geregeld dienen te worden wil men in aanmerking komen voor dit kwaliteitskeurmerk. Zo wordt voorkomen dat men vol goede bedoelingen maar argeloos in een slangenkuil stapt. Certificering kost al snel enkele tienduizenden euro’s en reken maar dat de grondprijs bij een aankoop die niet fake is ook nog eens een veelvoud is van wat de Keuringsdienst betaalde. Maar kwaliteit kost nu eenmaal iets. Het voorkomen van ontbossing is ook dan nog altijd veel kostenefficienter dan bijvoorbeeld ondergrondse CO2 opslag. Bovendien draagt het dan werkelijk bij aan behoud van biodiversiteit en armoedebestrijding in tropische landen.

De auteur van dit artikel is werkzaam op het onderwerp ‘bosbescherming als klimaatinstrument’ (aka REDD) voor een internationale natuurorganisatie en heeft ervaring op dit dossier met zowel de beleidsontwikkeling bij de overheid en in bedrijven alsmede de implementatie van concrete bosprojecten i.s.m. lokale natuur- en ontwikkelingsorganisaties. Hij schrijft dit artikel op persoonlijke titel.