Kabinet verheerlijkt keuzevrijheid

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Een gastbijdrage van Esther-Mirjam Sent, hoogleraar Economische Theorie en Economisch Beleid aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Het stuk is ook te lezen op Me Judice.

Ouders moeten zelf kunnen kiezen naar welke school hun kinderen gaan. Studenten moeten zelf hun onderwijskansen kunnen grijpen. Mensen moeten zelf kunnen kiezen of ze hun organen na hun dood ter beschikking willen stellen. En dit is slechts een kleine greep uit de argumenten die we vanuit het kabinet krijgen over voorgenomen beleidswijzigingen. Het onderliggende mensbeeld is dat van een koele en calculerende burger die optimaal gebruikt maakt van de geboden keuzemogelijkheden. Dat geeft de kiezer mogelijk een prettig gevoel, maar sluit absoluut niet aan bij de realiteit.

Ratio en emotie
Rationeel denken, analyseren, beslissen geeft mensen het gevoel dat ze in control zijn. En dat is plezierig, omdat de wereld om ons heen zo complex is geworden. Het verstand is te sturen, de emotie lijkt ongrijpbaar. Daarom denken we graag dat we op grond van redelijke overwegingen handelen, maar niks is minder waar. Ratio en emotie zijn innig vervlochten. Uit experimenten blijkt dat als je mensen een opdracht geeft, ze denken dat ze de vragen heel rationeel beantwoorden, maar het deel van de hersens dat tijdens de beantwoording van de vragen geactiveerd is, blijkt het emotionele deel te zijn (Camerer, Loewenstein en Prelec, 2005). Tegelijkertijd is het zo dat die emoties ons juist kunnen helpen om een rationele beslissing te nemen (Damasio, Tranel en Damasio, 1991). Dat wil zeggen, emoties stellen ons in staat onderscheid te maken tussen dat wat belangrijk is en dat wat minder belangrijk is.

In het algemeen kan er een onderscheid worden gemaakt tussen zogenaamde ‘maximizers’ en ‘satisficers’ (Schwartz, 2004). Mensen uit de eerste groep verzamelen informatie, evalueren de alternatieven en komen tot een optimale keuze. De maximizers vinden het leuk om zich in de mogelijkheden te verdiepen en maken op grond van een analyse de optimale keuze voor een energiemaatschappij of zorgverzekeraar. Satisficers, daarentegen, gebruiken vuistregels, bijvoorbeeld wat de buurman doet, en zijn tevreden als de keuze die ze maken goed genoeg is. Deze mensen willen geen keuzestress. Ze willen gewoon een veilige basis, een bescherming tegen irrationaliteit. Nu is slechts 20 procent van ons maximizer en maar liefst 80 procent satisficer. DSB Bank heeft daar heel handig gebruik van gemaakt door haar klanten omstreden, dure en vaak overbodige koopsompolissen aan te smeren. Daar komt bij dat onze hersenactiviteit afneemt als we ons in het gezelschap bevinden van iemand die we zien als een expert (Engelmann et al., 2009). Omdat we die expert vertrouwen, stoppen we zelf met denken. En daar maakt de Nederlandse Energie Maatschappij met Maurice de Hond weer handig gebruik van.

Kortom, de meesten van ons kunnen en willen niet optimaal gebruikmaken van de door het kabinet zo verheerlijkte keuzevrijheid. Om dezelfde reden reageren we maar beperkt op de prijsprikkels die ons gedrag de gewenste kant op zouden moeten leiden. Neem, bijvoorbeeld, de voorgenomen verhoging van het collegegeld voor langstudeerders. Het kabinet verwacht dat studenten rekening houden met deze prijsprikkels en sneller gaan studeren, maar zo rationeel zijn studenten niet. Ze denken, net als de meesten van ons, op de korte termijn. Als ze nu een tentamen missen, voelen ze nog niet dat het ze over een paar jaar geld gaat kosten.

Hoe moet het dan wel?
Moeten we dan maar helemaal af van keuzevrijheid en prijsprikkels? Weg met het kapitalisme? Nee, we moeten keuzes in goede banen leiden en prijsprikkels zijn maar beperkt in staat om dat te doen. Om bij het voorbeeld van de langstudeerders te blijven, die moeten we dichter op de huid zitten. Een mogelijkheid is dat het meteen geld zou moeten kosten als studenten voor een tentamen zakken. Maar nog veel effectiever zou het zijn als de herkansingsmogelijkheid afgeschaft wordt. Dat heeft nog een voordeel: docenten kunnen de tijd die ze nu aan herkansingen moeten besteden, gebruiken voor betere begeleiding. En dat is ook weer goed voor hun motivatie: ze zijn immers geen docent geworden om herkansingen na te kijken.

Oftewel, wil het kabinet dat we optimaal gebruik maken van de geboden keuzemogelijkheden, dan dient ze ons te beschermen tegen onze luiheid, angst of gewoonte. We houden het liever bij wat we al hadden, wat normaal is. Bij wat je kiest als je níet kiest. En dat is de standaard. Het kabinet moet dus die standaard proberen te veranderen. Witte leerlingen gaan naar een zwarte school (en vice versa), tenzij… Je trouwt op huwelijkse voorwaarden, tenzij… Je bent orgaandonor, tenzij…

Kortom, wat we nodig hebben zijn beleidsaanpassingen die de welvaartcreërende kenmerken van het kapitalisme in stand houden en bevorderen en die tegelijkertijd de individuen en bedrijven die in dat kapitalisme opereren en ervan afhankelijk zijn beschermt tegen contraproductieve schokken of uitbuiting van het systeem.

Reacties (37)

#1 sikbock

De 20 % maximizers in onze samenleving moeten mammie en pappie gaan spelen voor de 80 % satisficers..

* right *

  • Volgende discussie
#2 JSK

dan dient ze ons te beschermen tegen onze luiheid, angst of gewoonte.

Of gewoon tegen onze onkunde, onvolledige kennis en beperkte rekenkracht. Het is niet eens irrationaliteit die ons foute beslissingen laat nemen, het is ook de beperkingen van onze rationaliteit.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 tom van doormaal

Ja, wel eens professor, maar hoe slechten we de vijandigheid van het bestaande tegen het nieuwe? Welke beleidsaanpassingen en kenmerken zijn dat dan?
Tegen de markt is niet zo veel, keuzen maken vraagt energie, zo vat ik u samen.
Welke organisatievormen en mechanismen kunnen we dan bevorderen om de werking van de samenleving te verbeteren?
Dat het onversneden liberale gedachtengoed zijn beperkingen heeft en niet erg aansluit bij onze psychologie is mij wel helder.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Jack Random

Ben benieuwd wanneer ik dan zelf mag kiezen waar en hoe ik mijn pensioen opbouw. Ik zou wel graag van het ABP af willen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Bjorn

Het ‘mensen zijn niet rationeel’-argument tegen het kapitalisme heb ik nooit echt begrepen. Keuzes moeten nu eenmaal gemaakt worden. De vraag is alleen door wie je ze wil laten maken; door ieder individu voor zichzelf of door ambtenaren namens de staat voor iedereen. Juist gegeven het feit dat mensen irrationeel zijn, zou ik het eerste en niet het laatste prefereren; immers, hoe minder macht irrationale mensen hebben, des te beter.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 JSK

Het is geen argument tegen het kapitalisme, het is een argument tegen laissez-faire @#5.

Keuzes moeten nu eenmaal gemaakt worden. De vraag is alleen door wie je ze wil laten maken; door ieder individu voor zichzelf of door ambtenaren namens de staat voor iedereen.

Wie maakt elke dag de keuze om aan de rechterkant van de weg te rijden?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Henk van S tot S

Jammer dat zo weinig mensen de vrije keuze van een solidair stelsel kiezen ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 esgigt

“Dat geeft de kiezer mogelijk een prettig gevoel, maar sluit absoluut niet aan bij de realiteit.”
Welke realiteit? De realiteit dat de (soms terechte?) keuze van mensen die botst met andere belangen (mogelijk vermeend)? Ik denk dat de geachte hoogleraar haar gedachtenscoop wellicht moet aanpassen…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 aynranddebiel

Ik wil dus bijvoorbeeld helemaal niet kiezen waar ik mijn pensioen opbouw. Ik wil gewoon dat er nu een deel van mijn salaris ingehouden wordt door weet ik wie, en dat als ik dan oud ben dat ik genoeg geld krijg om van te leven.

De enige reden dat ik me druk maak over mijn pensioen is omdat mensen om me heen zich ook druk maken over hun pensioen. Daardoor ben ik bang dat ik ergens de boot mis, maar ik heb helemaal geen zin om me er in te verdiepen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Meester

Ik behoor tot de 80%, ben absoluut een satisficer en dat resulteert bij mij juist dat ik niet in problemen kom met DSB, de nederlandse energie maatschappij of ICESAVE.

Ik ben tevreden en ga niet voor een procentje meer naar ICESAVE. Als ik het goed lees beweerd dit stuk het tegenovergestelde. (of ben ik dan juist een uberrationalist, die wel de risico’s goed inschat?) Volgens mij proberen Dirk en Maurice juist diegene die denken een goede keuze te maken, denken te maximaliseren, te verleiden.

ps de stelling dat studenten niet korter studeren bij een dikke boete, mag van mij behalve geponeerd ook best onderbouwt. Als satisficer had/heb ik niet de ambitie om als eerste en beste klaar te zijn met mijn studie. Als me dat een paar duizend Euro had gekost, had het echt wel een jaartje sneller gekund.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Henk

Conclusie: burgers kunnen niets dat moet de staat maar voor hen doen? Nee dank u. Dan luister ik liever naar wat (5) Bjorn zegt….

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Lesley

“Het kabinet verwacht dat studenten rekening houden met deze prijsprikkels en sneller gaan studeren, maar zo rationeel zijn studenten niet. Ze denken, net als de meesten van ons, op de korte termijn. Als ze nu een tentamen missen, voelen ze nog niet dat het ze over een paar jaar geld gaat kosten.”

Ik ben het daar niet helemaal mee eens. Misschien accepteren ze die hogere kosten wel gewoon, omdat ze het zich kunnen permitteren of juist omdat ze langer studeren een goede investering vinden (nevenactiviteiten worden hoog gewaardeerd). Is het doel dan werkelijk dat we iemand snel willen laten af studeren – ook als hij/zij daarvoor wil betalen.

Ik denk dat het interessanter is om het aanbod te sturen en niet de keuze. In het geval DSB wat je aanhaalt betekent dat dus strenger toezicht dat er geen fout aanbod is. Maar keuzes sturen…? Ik vind dat eerlijk gezegd nogal een aantasting in mijn vrijheid!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 JSK

Maar keuzes sturen…? Ik vind dat eerlijk gezegd nogal een aantasting in mijn vrijheid!

Totdat je een bail-out nodig hebt?
Je geeft wel aan waar de spanning ligt: tussen de uitgebreide verzorgingsstaat en de cultuur van individuele autonomie.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 JanT

Dit stukje slaat nergens op, want een boete voor langstudeerders is volledig in lijn met de irrationele mens!?

De economische theorie stelt dat een boete een marktverstoring is, die tot minder keuzevrijheid leidt. Kortom, een boete voor langstudeerders leidt tot minder keuzevrijheid en kan dus onmogelijk worden gemotiveerd door verheerlijking van keuzevrijheid.

Een boete voor langstudeerders moet dus zijn ingegeven door een mensbeeld waarin mensen juist niet rationeel zijn. zoals mevrouw Sent daarentegen weer wel beweert.

Kortom, nogal inconsistent verhaal.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Lesley

@JSK: met gestuurd aanbod (strenger toezicht) was er dus geen bail-out nodig geweest. Of doel je op iets anders?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 JSK

“gestuurd aanbod” is toch een “aantasting van je keuzevrijheid”?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Bolke de big

@JSK, die bailouts waren enkel nodig om ons financieel systeem overeind te houden om onder andere de verplichte pensioen fondsen niet om te laten kieperen, die pensioen fondsen worden ons verplicht door de strot gedrukt, dan dient de overheid er ook maar voor te zorgen dat ze niet omvallen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Ernest

“keuzes in goede banen leiden”, ” dichter op de huid zitten”: niet mijn idee van vrijheid.

Ik vind het tegengaan van “langstuderen” op de universiteit een slecht voorbeeld. Dat is lang niet altijd het gevolg van een verkeerde keuze en het heeft zeker niet alleen te maken met het wel of niet halen van een tentamen. Kennelijk accepteert Esther Mirjam Sent niet alleen de retoriek van het kabinet voor wat betreft keuzevrijheid, maar ook zijn slechte diagnose van de problemen in het hoger onderwijs. Zo’n voorbeeldje zet de lezer toch maar mooi op het verkeerde spoor: onder het mom van vrijheid komt er monotonie, versimpeling, uniformiteit en een keurslijf omdat we zo’n moeite met kiezen zouden hebben.

In mijn optiek was de universiteit juist een ideale plek om met keuzevrijheid om te gaan: er was daar zo’n enorme vrijheid om vakken te kiezen, dat je wel moest leren afwegen wat je studeerde. Iemand komt dan vanzelf wel het duo ratio-emotie tegen, en ook dat is in het verdere leven van de student, die toch iemand hoort te worden die goed kan nadenken, alleen maar winst.

En in de laatste alinea worden (bewust?) de negatieve aspecten van het kapitalisme ontmenselijkt: dat zijn “de schokken van het systeem”. Maar ook die zijn het gevolg van gedragingen en keuzes van mensen, bewust, onbewust, onder invloed, crimineel, dom of achteloos.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Furby

“Maar keuzes sturen…? Ik vind dat eerlijk gezegd nogal een aantasting in mijn vrijheid!”

Ooit naar postbus 51-spotjes gekeken? Er zijn zat van sturende zaken in onze maatschappij, die zijn echter nog niet meteen dwingend. Roken is ook niet verboden, er wordt alleen wel maatschappelijk op aangestuurd dat je het niet doet. Wat blijkt is dat slechts een klein deel zich echt tegen die sturing verzet en de meeste mensen wel meegaan. Wat is er mis met mensen de goede kant op wijzen?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 Rob

Ahh leuk, behavioral economics. Erg populair momenteel en terecht ook. Er wordt door beleidsmakers nog bijzonder weinig gebruik gemaakt van effectieve feedbackloops waarbij de mens eens een keer niet als homo economicus wordt benaderd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 JSK

@17: Oh nee ik heb het niet over *the* bail-outs, ik heb het over bail-outs in het algemeen. Denk bijvoorbeeld aan de schuldsanering. Of een hartoperatie voor een levenslange roker. Terecht zeggen wij niet “dan gaat u maar dood”. Maar dat is moeilijker te verkopen als je individuele autonomie als het hoogste goed ziet.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 HPax

Een lang, hoogdravend verhaal van Mvr. Bent om te vertellen wat een kind weet: prijsprikkels alleen doen het niet.

Verder die Camerer, Loewenstein en Prelec uit 2005 en Damasio, Tranel en Damasio uit 1991. Nooit van die lui gehoord. Ook niet nodig, denk ik.
Tussen haakjes, deed die Damasio 2 keer mee? Ga dat nog eens na.

Ten slotte. Misschien doet de Overheid wat ze kan, en ze kan niet alles. Laat Bent de rest doen en achter haar luie studenten aangaan. Dat scheelt ook weer iets.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#23 Quintana

Ik heb toch sterk de indruk dat een verslechtering van een regeling vaak wordt verkocht als vergroting van de keuzevrijheid. Politiek is verworden tot marketing en reclame in plaats van transparant besturen en duidelijk je afwegingen presenteren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#24 JSK

Het is alleen een “lang verhaal” voor degenen die moeite hebben met lezen @#22.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#25 JanT

@HPax
Je vergeet de grondleggers, de psychologen Tversky & Kahneman, je weet wel, die Nobelprijswinnaars op dit gebied. Met name het artikel: Prospect theory: An analysis of decision under risk, Econometrica (1979) was hierin een belangrijk startpunt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#26 jb

De tegenstelling irrationaliteit/rationaliteit bij al deze keuzes is nogal misleidend. Het kan heel rationeel zijn om niet te maximaliseren op alle mogelijke terreinen omdat dit simpelweg tijd en energie kost die zinniger te besteden is. Niet reageren op prijsprikkels kan wel eens op een heel gezonde mentaliteit wijzen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#27 gadget

Het gaat dit kabinet helemaal niet om keuzevrijheid. Het is het afschuiven van verantwoordelijkheden, verpakt in een loze keuzevrijheidsslogan.

Want als je de keuze hebt, ben je ook onmiddelijk verantwoordelijk. Als wij lekker kiezen of we onze organen ter beschikking stellen na onze dood, is de overheid niet meer verantwoordelijk voor een tekort aan donatieorganen. Als je zelf je pensioenfonds mag kiezen, is het ook lekker je eigen schuld als het failliet gaat.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#28 HPax

@ 27 e.a.
Onbewust maak je van de Overheid een God, aan wie je je ‘lekker’ toevertrouwt. Alsof God zich ‘lekker’ nooit vergist!

Maar bestaat die ‘lekkere’ Overheid ook niet uit mensen die al dan niet verkeerde keuzes maken, voor jou, over jou? Denk om bij iets te blijven aan Palin’s ‘Death Panels’. Laat je die ‘lekker’ over je eigen dood beslissen, of doe je er zelf wat aan?

Geen enkele persoon kan alles in z’n eentje; delegeren, dat is een ‘condition humaine’. Maar moet het altijd de dure Centrale Overheid zijn die alles voor je regelt? En die intussen jouw – en mijn geld ‘lekker’ oppeuzelt? Nu ja, jouw geld interesseert mij niet, maar dat van mij!

PS De ‘Posting’ waarop deze reactie slaat, heeft tot titel: ‘Kabinet verheerlijkt keuzevrijheid’.
Etymologisch betekent ‘verheerlijken’: iemand tot heer maken. Dit kabinet wil mensen mees-ter van hun eigen lot maken. Wil je dat niet? Is slavernij iets meer voor je? Mag. Maar laat anderen vrij. In Godsnaam!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#29 Eric

Esther-Mirjam Sent bevestigt iets wat we niet alleen uit de economie kennen, maar ook uit de psychologie en uit de kenniswetenschappen. Dit clipje is een mooie illustratie van een van de dingen die ze terecht opmerkt: http://www.youtube.com/watch?v=VO6XEQIsCoM. Ook als je het niet met haar eens bent is het de moeite van het bekijken waard.

Ik denk dat een aantal commentatoren niet goed snapt dat ze hier geen politiek bedrijft, maar dat ze iets weergeeft waar al langer wetenschappelijke aanwijzingen voor zijn, namelijk de paradox van de keuze (zie o.m. de clip), de overschatting van onze eigen rationaliteit en de beperkte werking van economische prikkels.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#30 HPax

@ 29 Dit is overschatting van de overschatting.

Preciese meting daarvan onderschat ik niet,maar overschatten doe ik haar evenmin.

Sent sorry las ik abusievelijk ‘Bent’.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#31 sikbock

@ Eric; ik denk dat mevrouw Sent haar vakgebied wel degelijk door een “maatschappelijke” bril bekijkt..

De wetenschappelijke inzichten waar zij naar verwijst hoeven namelijk niet noodzakelijkerwijs te leiden tot de door haar aangedragen oplossingen..

Ze schuurt dus nogal dicht tegen de polletiek aan en vervult door haar tekstje dan ook meer de rol van ( oppositioneel) beleidsmedewerkster dan die van hoogleraar..

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#32 Joop

Liberalisme is voor mensen met geld, die kunnen keuzes maken.

Als je geen of weinig geld heb dan kan je beter een broeder in de overheid hebben, die collectief zaken regelt.

Is het niet de dure overheid, dan ben je wel weer managers in bedrijven aan het spekken, die ook niet geheel feilloos zijn.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#33 HPax

@ 10, 26; In aanvulling op mijn comment 22

Jung. ‘Denken en voelen kunnen niet tegelijkertijd in functie kunnen zijn; zij staan elkaar in de weg. Omdat de 2e functie superieur is, volgt daar niet uit dat de 3e waardeloos is. Integendeel zelfs, het denken is nooit volledig en kan ook niet altijd komen waar het gevoel dat nog wel kan. Denken en voelen daarom zijn complementair.’

@ 31 Inderdaad, die Sent lijkt mij heel ‘maatschappelijk’ bezig. Onder het rationele masker van de wetenschap zoals dat aan de Radboud wordt begrepen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#34 JSK

Economie is een maatschappijwetenschap. Beetje vreemd dat je dan als econome geen kritiek mag hebben op actueel beleid. Dat was tijdens Den Uyl echt niet anders, maar toen was Bolkenstein zo’n kritische wetenschapper.

Inderdaad, die Sent lijkt mij heel ‘maatschappelijk’ bezig.

Oh wat schattig, jullie hebben elkaar gevonden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#35 sikbock

ze mag zeker kritiek hebben op het kabinet.. mijn reactie in # 31 was gericht aan Eric, die beweert in # 29 dat mevrouw geen politieke intenties heeft.. maar toch bedankt voor de moeite JsK

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#36 JSK

Die van mij niet aan jou.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#37 JanT

Het is alleen jammer dat de kritiek is samen te vatten als: Het kabinet verheerlijkt keuzevrijheid, want studenten krijgen minder keuzevrijheid.

  • Vorige discussie