Kabinet marginaliseert democratie in grote steden

DATA - De kosten van de lokale democratie in Rotterdam en Amsterdam zijn laag. Per inwoner hebben ze, inclusief deelgemeenten en stadsdelen, weinig politici. Dat wordt duidelijk in onderstaand onderzoek. Toch wil het kabinet, met minister Donner voorop de deelgemeenten afschaffen. Als Limburg, dat hier met de twee grote steden wordt vergeleken, de rest van het land weerspiegelt, kan hij beter z’n aandacht vestigen op de kleinere steden en dorpen. Daar zitten meer overtollige politici en kan meer belastinggeld worden bespaard. Dat moet hem deze week in het gesprek met de kamer duidelijk worden gemaakt.

Het kabinet wil volgens het regeerakkoord een krachtige, kleine en dienstverlenende overheid met minder belastinggeld […] en minder bestuurders. Bij voorbaat is echter al vastgelegd dat dat moet leiden tot het afschaffen van de deelgemeenten in de twee grote steden. Toevallig niet de plekken waar de regeringspartijen erg actief zijn. Het achterland van het CDA daarentegen, wordt in het regeerakkoord beschermd. Gemeentelijke herindelingen komen alleen van onderaf tot stand en aan bezuinigen op bijvoorbeeld het aantal raadsleden wordt niet gedacht. Wat vooral opvalt is dat Donner er een boekhoudkundige aangelegenheid van maakt. Over de waarde van lokale democratie wordt eigenlijk niet gesproken.

Limburg en de twee grote steden

In dit onderzoek is vooral gekeken naar het aantal en de kosten van Limburgse politici vergeleken met hun collega’s uit de twee grote steden. Als eerste valt op dat Limburg, met iets minder inwoners dan Amsterdam en Rotterdam bij elkaar, op dit moment 158 bestuurders (B&W) heeft, tegenover 94 in de twee grote steden. In de plannen van Donner houdt Limburg die 158 bestuurders, maar wordt dat aantal in Amsterdam en Rotterdam teruggebracht tot 16, ongeveer een tiende van het Limburgse aantal. Bij de raadsleden geldt straks ongeveer een zelfde verhouding. Dat betekent dat in Limburg per inwoner 19,43 euro aan democratie mag worden uitgegeven tegenover in de twee grote steden op dit moment 13,40 euro en 3,18 euro in de toekomst.

Vertegenwoordiging

Raadsleden vertegenwoordigen kiezers en dat gaat beter als ze makkelijk aanspreekbaar zijn. Schiermonnikoog, de kleinste gemeente van Nederland, heeft 94 raadsleden per 10.000 inwoners, oftewel op elke 106 inwoners één raadslid. Je kent dus bijna altijd wel iemand in de raad. Laagdrempeliger contact is bijna niet mogelijk.

Het gemiddelde in Limburg ligt op 6,43 raadsleden per 10.000 inwoners (één raadslid op 1556 inwoners) en dat is nog net iets meer dan de 6,05 landelijk (één op 1653). Rotterdam komt op 5,11 (deelgemeente)raadsleden per 10.000 inwoners (één op 1957). Dat wordt 0,73 (één op 13.611). In Amsterdam ligt het nu op 3,18 (stadsdeel)raadsleden per 10.000 inwoners (één op 3147) en dat wordt 0,58 (één op 17.346 !).

Die verschillen hebben natuurlijk te maken met de context van zo’n gemeente. Schiermonnikoog heeft een kleine raad met 9 leden en is een zelfstandige gemeente, omdat een eiland zich niet zo makkelijk laat samenvoegen met de buurgemeente. Maar de vraag hoe toegankelijk raadsleden moeten zijn is relevant als we lokale democratie serieus nemen. Het wegsnijden van deelraden verslechtert die toegankelijkheid van de lokale politiek. Het lijkt Donner weinig te kunnen schelen.

Uitzonderlijk

Een uitzonderlijke situatie doet zich voor aan de rand van Amsterdam. Daar grenst het stadsdeel Nieuw West (138.087 inwoners) aan de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude (5.431 inwoners). Bewoners die op steenworp afstand van elkaar wonen, hebben na afschaffing van de stadsdelen, met een heel andere politieke situatie te maken. Het aantal raadsleden ligt in Haarlemmerliede straks ongeveer 35 keer zo hoog, de kosten zijn 15 keer zo hoog. Het maakt duidelijk dat Donner z’n blik verkeerd richt.

Trekken van een zelfstandige bestuurslaag

In de toelichting op het wetsvoorstel staat het belangrijkste bezwaar als volgt geformuleerd: Deelgemeenten – oorspronkelijk bedoeld als hulpstructuur – zijn in de loop der jaren trekken van een afzonderlijke bestuurslaag gaan vertonen. Het kabinet houdt dit voor onwenselijk. De bestuurlijke hoofdstructuur bestaat uit het Rijk, de provincies en de gemeenten; in die opvatting is voor deelgemeenten geen plaats.

In die opvatting van het kabinet is niet echt een argument te vinden. Waarom precies is er voor deelgemeenten geen plaats? Er is wel een goed argument tegen opheffen. Want door de aanwezigheid van stadsdelen en deelgemeenten blijft er in deze steden ruimte voor discussies die in elke gemeenteraad van een kleinere stad ook voorkomen. Terwijl het de centrale gemeenteraad ruimte biedt zich met grootschaligere zaken – die in kleinere steden niet aan de orde zijn – bezig te houden.

Stel, zowel in het Amsterdamse Stadsdeel Noord (86.675 inwoners) als in het ongeveer even grote Heerlen (89.247 inwoners) wordt een winkelcentrum verbouwd en de buurt vindt daar iets van. Dat wordt dan respectievelijk in de stadsdeelraad en de gemeenteraad besproken. Dat betekent dat in Amsterdam de centrale stad zich kan bezighouden met grootschaliger zaken, zoals de eventuele nieuwe OV-verbinding naar Almere. Dat is een project waar een paar miljard mee gemoeid is. Heerlen kent geen projecten van dergelijke omvang, dus daar hoeft zo’n discussie niet gevoerd te worden.

De kaasschaaf werkt

Nederland telt 9604 raadsleden en 471 deelgemeenteraadsleden. Bij elkaar 10.075 vertegenwoordigers waarvan er 494 werken in dorpjes kleiner dan 10.000 mensen. Als we die even buiten beschouwing laten – een gemeenteraad heeft enige massa nodig om te functioneren – dan hou je 9581 (deel)gemeenteraadsleden over waarop bezuinigd kan worden. Met een bezuiniging van gemiddeld 10%, bespaar je er zomaar 958 weg. Twee keer zoveel als in het voorstel Donner. Dat betekent dat de gemeente Roerdalen van 19 naar 17 raadsleden gaat. Dat lijkt me met 21.000 inwoners geen probleem. Maastricht gaat van 39 naar 35 en Rotterdam van 45 naar 41. Niemand heeft er last van, je kunt het bijna ongemerkt doorvoeren en de lokale democratie blijft ook in de grote steden nog een beetje in stand.

Donner brengt verwarring met regentenvariant

In het onlangs naar de kamer gestuurde wetsvoorstel, waarin besparingsmogelijkheden in andere gemeenten buiten beschouwing worden gelaten, gaat Donner nog op een andere manier de fout in. Hij behoudt de mogelijkheid gebruik te maken van ‘hulpstructuren’, terwijl hij die eigenlijk wilde afschaffen. Dat heet dan bijvoorbeeld een territoriale bestuurscommissie. Zo’n commissie valt per definitie onder de verantwoordelijkheid van de centrale gemeente, kan door haar worden samengesteld en voert mogelijk lokale taken uit. Dan krijgt de bewoner dus te maken met een soort zetbaas van de centrale stad, waar ze wellicht via de centrale gemeenteraad nog enige invloed op kan uitoefenen.

Nu is het opmerkelijke dat die commissie ook via verkiezingen kan worden samengesteld. Het laten bestaan van die mogelijkheid heeft te maken met de wijk- en dorpsraden elders in het land. Die vervullen een belangrijke functie als behartiger van de belangen van de gemeenschap in kleine kernen als onderdeel van met name uitgestrekte plattelandsgemeenten. Het CDA wil aan die plattelandsgemeenten niet tornen, dus blijven die verkiezingen mogelijk. Dat kan betekenen dat via die weg de deelgemeenten min of meer in stand blijven en Donner z’n doel voorbij schiet. Het is ook mogelijk dat die verkiezingen elke lokale betrokkenheid smoren, omdat je niet op een bekende partij kan stemmen (je kiest geen vertegenwoordiging), maar alleen op een waarschijnlijk onbekend individu. Bovendien valt die commissie onder de verantwoordelijkheid van de centrale wethouder. Dus als die democratisch gekozen commissie naar je luistert, doet ze nog steeds wat de wethouder zegt. De regentenvariant.

Conclusie

Zo helpt Donner een voor iedereen begrijpelijke vertegenwoordiging, een gekozen deelraad, om zeep zonder die gekozen hulpstructuur te durven afschaffen. Echt daadkrachtig kun je het niet noemen en wat er voor in de plaats komt is allicht minder transparant, begrijpelijk en democratisch dan wat er nu bestaat. Belangrijker is echter, dat hij met al die aandacht voor de twee grote steden vergeet dat hij ook een serieuze landelijke herziening van de lokale democratie kan doorvoeren. Een herziening waar met oog voor kosten en vertegenwoordiging, minstens zoveel op politici kan worden bezuinigd.

NB1 Hier vindt u de getallen.
NB2 De kostenberekeningen gaan uit van de bruto vergoedingen van gemeenteraadsleden en de bruto salarissen van bestuurders (incl. vakantiegeld en eindejaarsuitkering).