Intieme hersenscans

Met hersenscans gedachten lezen; spannend maar wel érg onbetrouwbaar, vindt neurowetenschapper Nienke van Atteveldt. Ze is één van de winnaars van de blogwedstrijd Intieme technologie van het Rathenau Instituut.

Onze gedachten zijn misschien wel ons intiemste bezit. Maken ontwikkelingen in hersenonderzoek het mogelijk ook hier in te breken, en zo dichterbij onszelf te komen dan welke techniek ook?

Sommige onderzoekers voorspellen dat we in de nabije toekomst op scans kunnen aflezen wat een ander denkt, droomt of zal beslissen. Gedachtelezen van een verlamde patiënt, die enkel nog kan communiceren met zijn of haar hersensignalen, lijkt een erg goed idee. Maar is het ook een goed idee om iemands gedachten af te luisteren tijdens een sollicitatiegesprek of politieverhoor? Naast de fundamenteel ethische kwestie is vooral ook van belang hoe betrouwbaar de technieken eigenlijk zijn, en kunnen worden, om hersensignalen nauwkeurig in “gedachten” te vertalen.

Marilyn Monroe

Gedachtelees-technieken hebben hun ontwikkeling vooral te danken aan onderzoek naar Brain Computer Interfaces (BCI’s). Hiermee kunnen bijvoorbeeld ernstig verlamde personen toch communiceren of bewegen. Rechtstreeks met hun hersenactiviteit, dus door te “denken”. De meest precieze BCI’s werken met in het brein geïmplanteerde elektroden die hersengolven direct opvangen waar ze ontstaan. Recentelijk waren onderzoekers zo in staat te ontcijferen of iemand aan Marilyn Monroe of Josh Brolin dacht. Ze hadden verschillende hersencellen gevonden die voorkeur hadden voor één van beiden.

Ook met minder precieze non-invasieve technieken, waarbij hersensignalen aan de buitenkant worden opgevangen, is het steeds beter mogelijk de hersenen “af te luisteren”. Verschillende golven uit het elektro-encefalogram (EEG) zijn al gebruikt om mensen met hun hersenen letters te laten spellen. Ook wordt fMRI (functioneel magnetische resonantie imaging) steeds meer onderzocht als mogelijke gedachtelezer. Proefpersonen beantwoordden in een recent onderzoek meerkeuzevragen met hun hersenactiviteit, en de fMRI-scanner wist vervolgens de meeste antwoorden juist te ontcijferen.

De techniek vordert dus rap. Dit blijft natuurlijk niet onopgemerkt buiten de universiteit. Politie, marktonderzoekers of werkgevers staan te popelen om gedachten af te lezen van verdachten, potentiële klanten of werknemers. Dit is echter zowel ethisch als technisch een heel ander verhaal.

Dode zalm

Een grote kanttekening bij intieme toepassingen, waarbij het gewin niet bij de gescande persoon zelf ligt, is de betrouwbaarheid van de technieken. Onlangs is het wetenschappers bijvoorbeeld gelukt om met fMRI-scans hersenactiviteit te vinden in een dode zalm. Weliswaar lieten ze een bepaalde statistische correctie achterwege, het geeft al aan dat hersenscans niet volledig te vertrouwen zijn. Een greep uit recente publicaties laat zien dat de nauwkeurigheid van “gedachtelezen” meestal blijft steken rond 60-90%, en bovendien erg verschilt tussen gescande personen.

Vooral voor ethisch gevoelige toepassingen is dit onvoldoende. Als je verlamd raakt en het je één van de drie pogingen lukt een kunstarm te bewegen met je hersenen, neem je de gefaalde pogingen graag voor lief. Maar stel dat je wordt verhoord door de politie, en ze testen je antwoorden op waarheid in de scanner, dan is 100% nauwkeurigheid nodig om verkeerde conclusies uit te sluiten. Het is uiterst onwaarschijnlijk dat dit ooit haalbaar is.

Een lage betrouwbaarheid vergroot de ethische bezwaren op toepassingen die inbreuk maken op onze privacy. Hoe ingewikkelder de gedachte, hoe minder betrouwbaar de techniek. Eén letter of plaatje achterhalen, waarbij de opties van tevoren bekend zijn, heeft grotere kans van slagen dan een abstracte, onbekende gedachte. Ook lijkt motivatie doorslaggevend: bij de genoemde BCI onderzoeken deden de proefpersonen zelf hun best om bepaalde signalen te produceren en reguleren. Hersensignalen aflezen uit onwillige personen is stukken lastiger, als het al mogelijk is.

Het op hersenscans aflezen van willekeurige gedachten, uit oneindig veel mogelijke gedachten en hiermee samengaande neurale activiteitspatronen, is op dit moment dus nog verre toekomstmuziek. Het grootste gevaar lopen we daarom wanneer de nog te onbetrouwbare technieken de privéwereld van onze gedachten tóch binnendringen.

Nienke van Atteveldt is cognitief neurowetenschapper aan de Universiteit van Maastricht en aan de Columbia University in New York. Ze houdt zich bezig met vraagstukken over hoe het menselijke brein meerdere sensorische signalen integreert. Zij heeft meerdere onderzoeksprijzen en -beurzen gewonnen. Nienke schrijft ook bijdragen voor Kennislink over hersenonderzoek.

Foto: neuro_rob