In Krabbengang

De geschiedenis van de zogenaamde Vertriebene (verdrevenen) is er één die pas sinds kort wordt verteld. Jarenlang is het lot van deze vluchtelingen stilgezwegen en ook nu ligt het onderwerp in sommige omstandigheden nog zeer gevoelig. ‘Die Vertriebene’ is de verzamelnaam voor de naar schatting 12 miljoen Duitse vluchtelingen die in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog verdreven werden uit toenmalige Duitse gebieden. Hieronder vallen de Sileziërs uit Polen en de Sudeten-Duitsers uit Tsjechië. verdreven.

De verdrijving van de Duitsers werd officieel geformaliseerd tijdens de conferentie van Potsdam, alwaar Stalin als overwinnaar van de geallieerden zijn zinnen had gezet op delen van Polen, Tsjechië en Slowakijke. Het gevolg was dat de grenzen van deze landen in westelijke richting werden verschoven en de oostelijke delen werden toegewezen aan de Soviet-Unie (het huidige Oekraïne). De Polen en Tsjechen die in die gebieden woonden, werden gedwongen naar het westen te verhuizen, naar gebieden die destijds dus nog tot Duits grondgebied behoorden. In het begin werden de Polen en Tsjechen in de huizen van de Duitsers geplaatst, maar later werden er wetten aangenomen waardoor de verdrijving werd bekrachtigd. De nieuwe grenzen werden een feit, men schat dat er van de 12 miljoen vluchtelingen, er 3 miljoen zijn omgekomen. Duizenden vrouwen zijn verkracht door Russische militairen.

De Duitse regering heeft deze slachtoffers jarenlang verzwegen. Ondanks vele stemmen vanuit ‘die Vertriebene’ om hun geschiedenis erkend te krijgen, werd er tot voor kort krampachtig mee omgegaan. Echt verwonderlijk is dat niet, aangezien Duitsland na afloop van de oorlog direct het boetekleed heeft aangetrokken. Het ‘Duitse Geweten’, Günter Grass bracht hier met zijn roman ‘In krabbengang’ verandering in.

Het verhaal gaat uit van de grootste scheepsramp uit de geschiedenis. Op 30 januari 1945 slaan zo’n tienduizend Duitse mannen en vrouwen in Dantzig (nu: Gdansk) op de vlucht voor de opkomende Russen. Het schip ‘de Wilhelm Gustloff’ dient ze via de Oostzee in veiligheid te brengen, maar slaagt daar niet in omdat de Russische onderzeeboot S13 met drie torpedo-aanvallen het schip tot zinken brengt. Slechts 1200 vluchtelingen, voornamelijk mannen, overleven de ramp. Tijdens de ramp wordt de hoofdpersoon van het verhaal, de journalist Paul Prokriefke geboren. De geboorte van een kind tijdens de ramp is een waargebeurd historisch gegeven.

Zijn moeder, Tulla, heeft al haar hoop op hem gevestigd en ziet hem als haar ideale spreekbuis voor wat er de avond van de scheepsramp gebeurd is. Al snel lijkt het alsof haar zoon er niet veel voor voelt, maar ondertussen vertelt hij het verhaal ‘in krabbengang’ d.w.z. ogenschijnlijk niet vooruit bewegend, maar ondertussen toch grote afstanden zijlings afleggend. In zijn onderzoek stuit Paul Prokriefke op een rechts-radicale site, waarop de geschiedenis van de Wilhelm Gusloff wordt weergegeven alsof die actueel is. Al snel blijkt dat achter deze site zijn vijftienjarige zoon Konrad te zitten met wie hij nauwelijks contact heeft. Konrad blijkt door zijn grootmoeder te zijn bewerkt, die zich uit teleurstelling over haar eigen zoon, zich volledig richt op haar kleinzoon. Voor de jongen beginnen de verhalen van zijn grootmoeder een eigen leven te leiden.

In ‘in krabbengang’ schetst Grass de omgang van drie generaties met de Duitse oorlogsslachtoffers. Zowel die van de vooroorlogse generatie die erkenning wil, de oorlogsgeneratie die onverschillig blijft en de naoorlogse (huidige) generatie die zich zelfs gaat identificeren met de slachtoffers. Tegelijkertijd maakt Grass duidelijk dat de passieve houding van de Duitse regeringen omtrent dit onderwerp in de afgelopen jaren, een voedingsbodem heeft gevormd voor rechts-extremistische groeperingen en het antisemitisme in Duitsland heeft aangewakkerd. Hiermee toont hij aan dat de verdringing van de oorlog misschien wel verder gaat dan de betrokken generatie en roept hij op de jeugd daarbij te blijven betrekken. Als eerste Duitse schrijver is hij na zestig jaar daarmee een moedige weg ingeslagen.