Hoop en vrees in het Antropoceen

Over de stortvloed aan kennis die op de vierdaagse conferentie Planet under Pressure werd gehouden (Londen, eind maart) is bijna niet te berichten. Daarvoor was het aanbod aan wetenschappelijke inzichten te overweldigend. Maar een paar rode draden waren wel te ontdekken, alleen al aan de hand van de buzz words in de lezingen, op de site en op twitter: tipping points, planetary boundaries, ecosystem services, governance, anthropocene.

Achter die woorden schuilt een hoge mate van overeenstemming onder wetenschappers over wat er met de aarde aan de hand is, over de invloed van de mens, én een hoge mate van frustratie en machteloosheid omdat het zo moeilijk is deze boodschappen voldoende tot de beleidsmakers en het brede publiek door te laten dringen.

Er is welhaast geen wetenschapper meer te vinden die er vertrouwen in heeft dat de klimaatdoelstelling van maximaal 2 graden temperatuurstijging nog kan worden gehaald. De opwarming sinds de industriële revolutie bedraagt al zo’n 0,8 graden, onder de overwegend koelende aerosolen zit nog eens een paar tienden opwarming verstopt, die tevoorschijn komen als China en de scheepvaart schoner worden. Naast deze ‘opwarming in de pijplijn’ is er ook sprake van ‘CO2 in de pijplijn’, aldus de econome Céline Guivarch van CIRED in haar presentatie “2C or not 2C”: die CO2 die er met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid aankomt op basis van de huidige energie-infrastructuur. Die CO2 is alleen maar te vermijden als tot vervroegde afschrijving, kapitaalvernietiging, wordt besloten. Er is echter geen beleidsmaker die daar zelfs maar over peinst. Neem vervolgens naast de traagheid in de natuurlijke systemen nog eens de traagheid in de besluitvorming in ogenschouw, en ziedaar de onhaalbaarheid van de 2-graden-doelstelling.

Op een graad of 4 deze eeuw is wel  te rekenen. Dat betekent een klimaatverandering met consequenties die moeilijk voorstelbaar zijn, zoals enorme verschuivingen in neerslag- en andere weerpatronen, doorgaande en versnelde zeespiegelstijging, impact op de landbouw en de waterhuishouding. Tim Lenton van de Universiteit van Exeter klapte uit de school met nog lopend onderzoek naar Arctisch zee-ijs, dat hij samen uitvoert met de vader van de kantelpunten, Marten Scheffer uit Wageningen. Uit het gedrag van het Arctische zee-ijs en de wiskundige beschrijving ervan leidt Lenton af dat het point of no return dezer jaren wordt gepasseerd, en het systeem definitief in een andere (ijsvrije) staat belandt. Lenton haalde er de New Scientist mee.

Volgens prof. Tim Lenton (universiteit Exeter) wordt het kantelpunt voor arctisch zee-ijs nu overschreden: een ijsvrije Noordelijke IJszee is dan niet meer te vermijden.

Het goede nieuws hier komt uit de sociaalwetenschappelijke hoek: het daadwerkelijk ervaren van veranderingen, zoals de afgelopen maand maart in de VS die alle records brak, doet de klimaatscepsis letterlijk en figuurlijk smelten. Communiceer dus vooral de invloed op de chocoladeproductie, de koffieteelt, de wijnbouw, aldus Felix Dodds van het Stakeholder Forum for a Sustainable Future.

Alsmaar stijgende grafieken

Over de mondiale ecosystemen is er evenmin weinig goed nieuws te melden. Of als goed nieuws zou moeten worden aangemerkt dat dan in elk geval het tempo van de achteruitgang afneemt; maar van een kentering is nog geen sprake. We zullen de lezer hier de alsmaar stijgende grafieken besparen die de drukfactoren op de ecosystemen laten zien, alsmede de alsmaar dalende grafieken die de achteruitgang van kwaliteiten tonen. Die hebben ook geen enkel effect op de beleidsmakers, merkte panellid Nigel Cameron van het Centre for Policy on Emerging Technologies later per tweet op. En dat geldt ook voor hyperbolen en imperatieven die veel wetenschappers tijdens de conferenties bezigden, schreef een van ons tijdens de conferentie in het blogartikel Cassandra Science at Planet under Pressure, dat later breed werd opgepikt. Wetenschappers die roepen dat de politiek numoet handelen kunnen gemakkelijk van politieke motieven worden beticht, en dat ondermijnt hun geloofwaardigheid, ook al zijn hun uitspraken in wezen helemaal niet politiek bedoeld.

Daarnaast worden de politici zo niet aangesproken op hun primaire verantwoordelijkheid, de edele – hoewel dikwijls vermeden – kunst van het kiezen en afwegen bij lastige dilemma’s. Wetenschap die opties geeft met hun consequenties, en de bal van de afweging nadrukkelijk bij de politiek legt, is naar verwachting effectiever dan roepen dat de politiek iets per se moet omdat het 2 voor 12 is. Een cartoon van Dingeman waarin wetenschappers feestelijk 25 jaar rampenvoorspellingen vieren (Trouw, 11 april) maakt in een paar plaatjes duidelijker wat Cassandra-wetenschap is dan een blogtekst van 700 woorden.

Wereldbeelden en vertrouwen

Publiek en politiek zijn goeddeels doof voor rampscenario’s, maar ook voor meer kennis. Nog meer en nog krachtiger kennis naar voren brengen, zoals dikwijls op de conferentie bepleit, helpt dan ook niet per se, of werkt soms zelfs averechts. Het gaat bij het veranderen van kernovertuigingen helemaal niet om kennis, meldden de sociale-wetenschappers op de conferentie. Er is sprake van een botsing van wereldbeelden, en feiten die niet bij een wereldbeeld passen komen hoe dan ook niet door. Sociaal-psycholoog Heinz Gutscher zoekt het in dialoog en vertrouwen opbouwen, waarbij hij twee soorten vertrouwen onderscheidt. De eerste is calculerend van aard: wat zit er voor mij in als ik de ander vertrouw, of juist niet vertrouw?

De tweede gaat dieper, en is gebaseerd op menselijke onderlinge relaties en gedeelde waarden. Wie wil dat zijn of haar zorgen over de toekomst van de aarde serieus genomen worden en uiteindelijk tot handelingsbereidheid leiden, ontkomt er niet aan een vertrouwensrelatie op te bouwen met de andersdenkenden. “U moet en u zult”-teksten zijn bepaald niet bevorderlijk voor zo’n relatie.

Het zoeken naar de waarden en opvattingen achter de weerstand is een voorwaarde voor gedragsverandering respectievelijk acceptatie van beleidsmaatregelen. Communicatie in termen van het wereldbeeld dat weerstand heeft tegen ecologische modernisering is dan een eerste stap, die het calculerende vertrouwen aanspreekt. Veel verzet tegen klimaatbeleid en bescherming van ecosystemen komt bijvoorbeeld uit de neoliberale hoek. Communiceer dan inzichten in termen van kosten en baten, en een veel sterker dreigend verlies van persoonlijke vrijheden als maatregelen uitblijven dan als ze nu worden genomen.

Sociale veerkracht

Juist aan bestuur en beleid (‘governance’ zoals de verzamelterm nu luidt, en die is meer dan ‘government’) hebben sociale-wetenschappers de afgelopen jaren hard gewerkt. Mochten we zo ver komen dat het vertrouwen tussen de aanhangers van de diverse wereldbeelden op zeker moment zodanig is hersteld dat maatregelen uit de kast kunnen worden gehaald, dan staat er in elk geval al een bak met kennis klaar waarmee te werken valt.

De factor ‘vertrouwen’ is niet alleen bij inter-persoonlijke relaties van groot belang, maar ook op het niveau van gemeenschappen: onderlinge contacten en vertrouwen verhogen de sociale veerkracht van een samenleving. In het project IHOPE (Integrated History and future Of the People on Earth) werken sociaal- en natuurwetenschappers samen om uit te vinden hoe volkeren in het verleden met hun natuurlijke hulpbronnen zijn omgegaan, en welke sociale karakteristieken voor succes of falen verantwoordelijk waren. Jared Diamond’s boek Collapse in een researchprogramma, zeg maar. Alleen bij voldoende sociale veerkracht in de samenleving, met onderling vertrouwen als weefsel, kan een samenleving modellen voor governance ontwikkelen die uiteindelijk de veerkracht van de gebruikte ecosystemen intact kan houden. Dat maakt duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen mogelijk.

Zou het eerste deel van Planet under Pressure, vooral de natuurwetenschappelijke analyses, aanleiding kunnen zijn voor depressie, het tweede gedeelte (sociale wetenschappen, governance en de toenemende integratie van sociale en natuurwetenschappen) geeft handelingsperspectief en hoop. Het is een mooie gedachte dat in de wetenschap niet alleen de technisch-economische maatregelen worden klaargestoomd waar de wereldsamenleving kennelijk nu nog niet aan toe is, maar ook de sociale routekaarten worden gedrukt die samenleving en politiek de weg naar die maatregelen kunnen leiden.

Heleen van Soest schreef aan dit stuk mee. Zij volgt de Master Climate Studies aan de Wageningen Universiteit.

Foto Flickr cc Nasa Marshall Space Flight Center