VERSLAG - Het is de maand van de lijstjes en overzichten. Wat moeten we volgens wetenschappers meenemen uit 2018? Met jonge wetenschappers van de Utrecht Young Academy (UYA) blikken we terug op het afgelopen jaar.
De droogte die maandenlang duurde en waarvan de gevolgen nog steeds spelen. Over de klimaatzaak die Urgenda won, over het verhoor van Kavanaugh voor zijn benoeming aan het Supreme Court en over de Brexit. Uit de rol die deze gebeurtenissen in de samenleving spelen en waarom we die meenemen, stijgt een overkoepelende vraag: wat is de betekenis van herinneren? Is hoe we herinneren belangrijker dan wat we herinneren?
Literatuurwetenschapper en UYA-voorzitter dr. Susanne Knittel beet het spits af met een column. Monumenten, beelden maar ook films en tentoonstellingen helpen ons het verleden een rol te geven in het heden. Na de Tweede Wereldoorlog zag je dat er iets veranderde in wat we belangrijk vinden om te herdenken.
Daarvoor waren het vaak oorlogshelden die standbeelden kregen en waar straatnamen naar vernoemd werden. Denk aan J.P. Coen, Michiel de Ruyter of Abel Tasman (waarover nu discussie is ontstaan: zijn dit wel helden?) Na de oorlog kregen slachtoffers – van rampen en oorlogen – een belangrijkere rol. Zo vertelt de keuze welke personen of gebeurtenissen we een plaats geven, iets over de manier waarop we naar onze geschiedenis kijken.
De droogte van 2018
In een tafelgesprek spraken drie onderzoekers over het klimaat. De directe aanleiding: de droogte van afgelopen zomer. Die leidde tot grote problemen. Binnenvaartschippers kwamen in de problemen door laag water, boeren moesten grote verliezen afschrijven en de natuur verschrompelde. Nederland is gewend zich te weren tegen te veel water. Zien we de gevaren van droogte daardoor over het hoofd?
“Ja”, zegt hydroloog Niko Wanders: “ook de mensen die het water managen vergeten dat binnen vijf jaar.” Door het steeds veranderend management, uiteenlopende prioriteiten binnen de waterschappen, en niet genoeg bewustwording van het droogteprobleem binnen de samenleving in het algemeen, vervaagt oude kennis en dreigen oude fouten zich te herhalen als er een nieuwe droogte komt.
Tegelijkertijd deed zich een ander dringend probleem voor, namelijk de zeespiegelstijging. De ijskappen zullen niet stoppen met smelten, vertelt oceanograaf Erik van Sebille. Ook niet in het meest gunstige toekomstscenario, als de CO2-uitstoot per direct tot nul gereduceerd zou worden. Dat is een proces dat door eerdere uitstoot in gang is gezet. Wel kunnen de gevolgen nog geminimaliseerd worden. Door het volgen van de levensloop van een ijskap kunnen voorspellingsmodellen gemaakt worden: hoe veel ijs zal er smelten? Wat betekent dit voor de zeespiegel? Welke kustlijnen krijgen met welke moeilijkheden te maken? Op basis van de modellen kunnen hiervoor plannen van aanpak ontwikkeld worden. Er is nog een toekomst ondanks de zeespiegelstijging.
De overheid moet dan wel in actie komen. En daar schort het nog wel eens aan. Dat de burger niet machteloos hoeft toe te kijken, bewees Urgenda afgelopen jaar. Zij spande een zaak tegen de Nederlandse staat aan. De staat zou te weinig doen om de CO2-uitstoot te beperken, en daarmee haar burgers in gevaar brengen. Drie jaar geleden won Urgenda deze zaak, en afgelopen oktober bekrachtigde het Haagse Hof het eerdere vonnis in hoger beroep. Rechtsgeleerde Elaine Mak wijst op het belang en effect van deze overwinning. De zaak kreeg internationale aandacht door de implicaties van het vonnis. Mak acht het waarschijnlijk dat bezorgde burgers het recht vaker in zullen zetten om belangrijke onderwerpen onder de aandacht van overheden te brengen. Een zaak die dus haar sporen in de toekomst zal nalaten.
Van Brexit tot Brett Kavanaugh
Wie over herinneren spreekt, heeft het over het geheugen. En dat onderwerp kun je op twee niveaus aansnijden: het individuele en het collectieve geheugen. De hoorzitting van rechter Brett Kavanaugh over het vermeende misbruik van Blasey Ford, breed uitgemeten in de (Amerikaanse) media, toont dat het individuele geheugen geen objectieve opname is van persoonlijke ervaringen en de omgeving. Volgens Ford heeft Kavanaugh haar misbruikt tijdens een feest in hun studententijd. Kavanaugh ontkent in alle toonaarden. Sociaal- en organisatiepsycholoog Jojanneke van der Toorn noemt enkele mogelijke oorzaken van het grote contrast in hun getuigenissen: “Ze hebben een ander doel, een andere motivatie of interpretatie van wat er toen gebeurde.” Met andere woorden, je belangen hebben invloed op wat je je herinnert, en hoe je het je herinnert. Daarnaast worden de persoonlijke herinneringen van beide partijen op hun beurt verschillend gewaardeerd door toeschouwers – de Amerikaanse burger – afhankelijk van wat ze graag willen geloven of wat ze uitkomt.
Dat verschil in perspectief heeft ook invloed op het collectieve geheugen van Nederlanders, wat dit jaar tot uiting kwam in discussies over het koloniale verleden. Sociaal wetenschapper Borja Martinovic benoemde dat Nederlanders zich over het algemeen goed bewust zijn van de negatieve kant van dit verleden, van de uitbuiting van andere mensen, “maar dit vertaalt zich niet heel sterk naar een schuldgevoel.” Die schuld wordt vaak afgeschoven: ‘ik ben niet verantwoordelijk voor de acties van mensen honderden jaren geleden’. Op een collectief niveau kan een zo’n houding ten opzichte van het verleden negatieve gevolgen hebben voor de cohesie tussen verschillende groepen in de samenleving.
Het erkennen van aangedaan onrecht in het verleden is belangrijk. De donkere kant uit de geschiedenis moet dus niet gewist worden. Het kan zelfs een rol spelen in het bevorderen van empathie, vergevingsgezindheid en acceptatie van andere groepen (neem de Duitsers en hun immigratiebeleid). De Bitterzoete Route in Lombok, een wandelroute langs diverse straatnamen gerelateerd aan het VOC-tijdperk, werd door historica Martine Veldhuizen aangehaald als een goede manier om een begin te maken aan dit proces. Het verhaal dat je op persoonlijk én collectief niveau vertelt over je geschiedenis, wordt dus deels gevormd door je achtergrond en overtuigingen. Dit mechanisme werkt niet alleen met terugwerkende kracht, het kan ook voorruitwerken. Zo framede het voorkamp van de Brexit voor het referendum een migratiegolf als onvermijdelijk en angstaanjagend. Ideologie kleurt niet alleen ons geheugen, maar ook onze blik op de toekomst.
Dit artikel verscheen eerder op Studium Generale Utrecht. Bekijk ‘In het geheugen gegrift’. Of luister alleen de column van Susanne Knittel of het minicollege over de werking van het geheugen van neuropsycholoog Albert Postma.