VERSLAG - Hoe beïnvloeden veranderingen in de economie de democratie in Amerika? Daarover sprak Saskia Sassen op de Radboudlezing van de Universiteit Nijmegen. Tom van Doormaal probeert de lezing te vertalen naar de Nederlandse democratie.
Hebben wij last van een “onluikende verdringingslogica”? Waarom kan onze democratie de elementaire functie van het verdelen van de welvaart niet goed meer vervullen? Ik schreef het hier vaker: politiek gaat om de vraag wie wat krijgt, hoe en wanneer. Maar die verdelingsfunctie staat onder druk door de crisis en de economische stand van zaken. Onze kakelverse regering heeft al een verdeelprobleem, voordat de regeringsverklaring is gepresenteerd.
Daarover sprak Saskia Sassen op 5 november in Nijmegen, waar zij de Radboudlezing uitsprak. ‘Democracy is a war zone,’ zei ze. En over de financiële wereld, die ze niet hoog heeft zitten: ‘Finance is not about money. A traditional bank gives capital loans, finance is about not having the money that you’re selling.’Sassen is hoogleraar aan de Columbia University, gehuwd met Richard Sennett en macro-socioloog met een grote liefde voor steden. De lezing had als titel “Emerging logics of Expulsion”. Mijn vrije vertaling gaf ik hierboven: ontluikende verdringingslogica. Sassen schilderde de ontwikkeling van een economie waarin de massaproductie, met een productieve prestatie van mensen als leidende kracht, naar een economie waarin finance, met zijn virtuele producten leidend is.
Daar heeft Sassen het niet op. In finance worden geen productieve prestaties geleverd. Het is een zeer beperkte wereld, met een virtueel product, dat in de aanloop naar de crisis een gigantische omvang bereikte. Die verandering in de economie leidde tot een democratie in verval: een middenklasse, die in een steeds onleefbaarder en benarder wereld verkeert, met de massale huisuitzettingen door de hypothekencrisis als voorname manifestatie. Accumulatie van rijkdom bij zeer weinigen, toenemende inkomensongelijkheid en aantasting van fundamentele burgerrechten.
Socialisme in Amerika?
Is dat overdreven? Misschien wel, geeft zij toe. Maar juist omdat Amerika in menig opzicht extreem lijkt te zijn, kun je door goed te kijken iets fundamenteels op het spoor komen dat zich misschien overal voor doet. Is er een transformatie van het kapitalisme gaande, die verstrekkende gevolgen heeft voor onze democratie? Wordt onze democratie door dit nieuwe kapitalisme onder spanning gezet?Worden mensen door die transformatie ontheemd en van hun rechten beroofd?
Het lijken sleetse vragen. Marx heeft tenslotte lang geleden al gewaarschuwd voor accumulatietendenzen van kapitaal en “Verelendung” van de arbeidersklasse. En de ondergang van het kapitalisme door zijn eigen contradicties. In de discussie noemde Sassen zich gedreven door woede over sociale onrechtvaardigheid, wat ertoe leidde dat ze op haar dertiende communiste werd. Het deed mij denken aan Harry Mulisch en zijn theorie over ‘absolute leeftijd’, want ik vond haar nog steeds communiste. Maar Amerikanen zijn wat voorzichtig om zichzelf communist te noemen. Voor je het weet heb je een navolger van Mc Carthy achter je aan of wordt er een schot op je gelost. Sassen gaf ook aan dat zij in de communistische oplossingen niets meer zag. Dat geloof ik wel, maar de CIA zat niet in de zaal. Van mij had die verontschuldiging niet gehoeven.
Nivelleren is een feest
Wat is het verband tussen de immense groei van de credit default swaps, de wijze waarop de wereld van finance de crisis heeft veroorzaakt en de immense landaankopen van de Chinezen in Afrika? Hoe is het mogelijk dat wij onze productiviteit door inhaligheid in de financiële wereld hebben laten vernielen? Gaan de Chinezen de landbouw in Afrika gebruiken voor een mondiale heerschappij in bio-brandstoffen? Waarom hebben we niet begrepen dat de immense groei van finance in de aanloop naar de crisis wel gebakken lucht moest zijn?
Boeiend was Sassens analyse van de inkomensongelijkheid: van 1945 tot 1987 was het aandeel van de bovenste 10% van de verdieners ongeveer constant, de periode van Keynesiaans denken. Daarna begon het aandeel sterk te stijgen, tot de 40% in de tijd van de aanloop naar deze crisis. Het is een actueel thema in de politieke strijd over de belastingen in Amerika.
Maar ook bij ons roept Hans Spekman dat hij nivelleren een feest vindt. Waarom precies? Hoeveel denivellering is er geweest sinds Joop den Uyl? Hoeveel ongelijkheid moet er zijn? Daarover gaat het niet bij de discussie over de zorgpremies. In Amerika is die discussie er wel, maar totaal gepolariseerd: de rijken moeten rijker, want dan maken ze banen. Regeren moeten we vooral niet doen, want dat kost geld en frusteert ondernemers.
Enzovoort: in Amerika zijn inmiddels 1271 overheidsbureau’s en organisaties bezig met anti-terrorisme. De herkozen Obama, goed huisvader en juridisch geschoolde moralist, laat op diverse plekken van de wereld moslims doden door zijn drones en treedt daarbij op als rechter en beul. De strijd tegen terreur, het datamining van mails met een ijver als van de Stasi uit de toenmalige DDR, het leger dat het grootste ter wereld is. Hoe is dat allemaal mogelijk?
“Great country”
Sassen is links Amerika op zijn best, maar hoe bijzonder is het? Het verhaal van de Britse onderzoekers Wilkinson en Pickett in ‘The spirit level’ laat van de Amerikaanse mythe dat zij het geweldigste land ter wereld hebben, weinig heel. Er zijn meer radicale ‘liberals’ die soortgelijke verhalen vertellen en analyses maken. Maarten van Rossum noemt het de Amerikaanse mythologie. De Amerikanen geloven dat zij het geweldigste land van de wereld bewonen en dat God hen genadig is en over hen waakt. Maar de ontnuchterende waarheid is dat de ongelijkheid stijgt, de levensverwachting is gedaald, gevangenissen voller zijn (met zwarten) dan ooit, de gezondheidszorg duur maar weinig effectief. Ik bedoel maar: Maarten van Rossum en Geert Mak gingen hierin voor.
Sassen ziet de middenklasse in Amerika afkalven, de levenscondities verslechteren, onze fundamentele rechten aangetast worden, de perspectieven voor onze kinderen slechter worden dan ons eigen leven en vraagt zich af waarom wij dat laten gebeuren. Ja, waarom?
Inkomensafhankelijke zorgpremie
Misschien verklaart de ontwikkeling wel de moeilijkheden van de jonge coalitie van VVD en PvdA. De PvdA heeft een oud thema, de nivellering van inkomens, van stal gehaald. Maar het vermogen van ons politiek systeem om die nivellering te verwerken is overschat. Net als in Amerika hebben wij last van verdringing, door toenemende ongelijkheid, door een transformatie in het kapitalisme. Marx voorspelde het, lang geleden. Sassen herinnert ons daaraan.
Onze democratie kon de groei verdelen, maar hoe verdelen we de krimp?