Het Bureau

Ik doe niet mee aan hypes. Het Bureau van J.J. Voskuil heb ik om die reden eind jaren negentig links laten liggen. Het boek was zo populair, dat het in mijn ogen niet goed kón zijn. Ik geef direct toe, een arrogant standpunt. De hype laaide op bij de verschijning van het eerste deel (1996) en ging snel luwen na het laatste deel (2000). In juli 2009 begon ik met het eerste deel van de megaroman, een maand, en 5.500 pagina’s later, had ik het laatste deel uit. Inderdaad, een pageturner van de bovenste plank. Een boek in soapvorm, dat zich niet weg laat leggen. Deze bespreking is voor diegenen die ‘Het Bureau’ nog niet gelezen hebben. Voor hen die er in de jaren 90 te jong voor waren, te lui waren, of om andere redenen de hype aan zich voorbij hebben laten gaan. Niet geschreven om een volledig beeld te schetsen van deze omvangrijke romancyclus, wel om mijn enthousiasme over Het Bureau op de potentiële lezer over te brengen.

Het autobiografische verhaal van Het Bureau wordt chronologisch verteld. We vangen aan in 1957, als de alter ego van Voskuil, Maarten Koning, zijn carrière bij het Meertens Instituut, ofwel ‘Het Bureau’ begint. Als wetenschappelijk ambtenaar onderzoekt hij de Nederlandse Volkscultuur. Hij brengt verloren gaande tradities, gebruiken en culturele uitingen nauwgezet in kaart. Als hij alleen dát serieus had beschreven, was het een gortdroog en onleesbaar boek geworden. Het tegendeel is waar. De beschrijvingen over zijn werkzaamheden zijn zeer vermakelijk. Voskuil beschrijft nauwgezet de ijdeltuiterij van zijn collegae. Verhitte discussies tussen goedbetaalde professoren over het gebruik van de dorsvlegel weet Voskuil treffend te beschrijven. Zo treffend, dat de verhitte wetenschappelijke discussies zich laten lezen als een geslaagde klucht.

Door de minutieuze beschrijvingen van de wetenschappelijke werkzaamheden, raakt de lezer overtuigd dat het werk dat Maarten doet weinig zinvol is. De boeren die Maarten in het kader van zijn wetenschappelijke werk interviewt, vragen hem vaak achterdochtig wat de zin ‘van al die vragen’ is. Maarten stelt zichzelf die vraag ook dagelijks. Hij heeft geen goed antwoord en verzint daarom ter plekke telkens een ander ‘excuus’. Soms is zijn Bureau bezig met ‘een boekje over de streek’, andere keren verzint hij iets anders. Maarten schaamt zich om de waarheid te vertellen. De waarheid is dat hij een goed salaris opstrijkt met het verzamelen van schijnbaar onzinnige informatie. En dat met de gigantische hoeveelheid data, niets anders wordt gedaan dan onderzoek en archivering. Die waarheid vindt hij te wrang, om aan zijn hardwerkende onderzoeksobjecten te vertellen.

Ontwikkelingen

De ontwikkelingen in het vakgebied van Maarten Koning zijn boeiend. Na een aantal jaren is hij overtuigd dat gebruiken, die als historisch te boek staan, vaak helemaal niet zo oud zijn als wordt beweerd. Sterker nog: tradities en gebruiken, zoals het midwinterhoornblazen in Twente, zeggen helemaal niets over préchristelijke tijden. De hoofdpersoon beschouwt het als zijn voornaamste taak, bestaande illusies in zijn vakgebied door te prikken. Dat gaat hem goed af. Uiteindelijk wordt hij door zijn collega’s zelfs beschouwd als een autoriteit. Het toenemende succes op zijn werk gaat gepaard met groeiende irritaties thuis. Zijn vrouw heeft een hekel aan rechtse mensen, mensen met een auto en vooral aan carrièretijgers. Aangezien Maarten steeds meer tijd besteed aan zijn werk, leidt dit tot steeds heftigere discussies thuis. Nicolien, de vrouw van Maarten, wordt geportretteerd als een aldoor klagende en zeurende vrouw. Hierdoor krijgt de lezer, ik althans, een steeds grotere aversie tegen haar.

Het Bureau is om een aantal redenen zeer de moeite waard. Om te beginnen is het een interessant tijdsdocument. De veranderende wereld van de periode 1957-1989 komt duidelijk naar voren. Daarnaast zijn de beschrijvingen over het wetenschappelijke werk grappig om te lezen. Wat het boek bijzonder maakt, is volgens mij wat anders. De beschrijvingen van de karakters zijn fenomenaal. De luie collega met zijn vele dienstjaren die niet meer vooruit is te branden. Het pietje-precies, dat zich alleen verantwoordelijk voelt voor zijn eigen kleine eilandje en daarom nooit werk van een ander uit handen neemt. De chef, die geen idee heeft waarmee zijn ondergeschikte bezig is, maar wel eist dat diezelfde ondergeschikte altijd voor hem klaarstaat. De personages zijn voor iedere lezer herkenbaar, de gedachten die de hoofdpersoon over hen heeft, maakt het boek bijzonder. Die gedachten zijn invoelbaar, maken dat je een verwantschap voelt met de hoofdpersoon en, uiteindelijk, zeer met hem meeleeft.

Agressieve gedachten

Een goede roman kent karakterontwikkelingen, kan ik mij herinneren van vervlogen lessen op de middelbare school. Toch veranderen de karakers in Het Bureau maar zeer geleidelijk en soms zelfs helemaal niet. Mij stoort het niet. Maken mensen in het echte leven altijd schokkende karakterontwikkelingen door? Ik denk het niet. Wat wel verandert in het boek zijn de omstandigheden. Zijn positie binnen de afdeling, zijn collega’s en zijn ex-collega’s. Het karakter van Maarten Koning is bijzonder tegenstrijdig. Die tegenstrijdigheid maakt hem menselijk en sympathiek. Zo stemt de hoofdpersoon altijd links, meestal op de pacifistische PSP. Zijn gedachten over rechtspraak zijn echter allerminst pacifistisch te noemen. Als hij een groep raddraaiers ziet, in de stad of in het openbaar vervoer, verzucht hij meer dan eens dat ze het verdienen ter plekke neergeschoten te worden. En hij denkt dat te menen. Die agressieve gedachten uit hij niet, uit angst woorden te krijgen met zijn vredelievende vrouw. Ook vindt hij dat Het Bureau zich moet aanpassen, aan haar werknemers. Als mensen langzaam zijn, moeten ze lichte karweitjes krijgen. Al beziet hij het werk als volkomen zinloos, hij eist wel volledige inzet van zijn medewerkers. Hij is zeer punctueel, zelden ziek en geniet ervan als de afdeling loopt als een geoliede machine. Een machine die je doet denken aan fascistische of communistische succesverhalen. Meestal hapert de machine door ‘sabotageacties’ van zijn ondergeschikten, waar Maarten dan weer vreselijk ‘het land over heeft’.

Het Bureau zit vol humor, leest als een trein en is inhoudelijk interessant. Is er dan geen kritiek mogelijk? Toch wel. Voskuil beschrijft alle personages genadeloos. Sommigen komen er af en toe goed af, maar vrijwel ieder personage valt op een gegeven moment door de mand als een egoïstisch persoon. Daarom geeft het te denken dat de hoofdpersoon geen ‘slechte’ eigenschappen heeft. Goed, hij is dan wel sociaal onhandig en wat onzeker, maar dat zijn vrij onschuldige onvolkomenheden. Echt slechte eigenschappen heeft hij niet, en dat wekt bevreemding, zeker als we het laatste deel hebben gelezen. Ik zal het hier niet verklappen, maar zijn ex-collega’s behandelen hem met heel wat minder egards, dan ze deden op het moment dat hij er nog werkte. Aangezien het een autobiografisch boek is, lijkt een gebrek aan zelfinzicht debet te zijn aan de te positieve karakterbeschrijving. Of dit een ‘bewussie’ is, weet ik niet. Het zorgt er namelijk wel voor dat je als lezer zeer meeleeft met de hoofdpersoon. En even verbaasd bent als de hoofdpersoon zelf, als hem iets vervelend ‘overkomt’.

Het Bureau staat in het hele boek centraal. Dit zorgt ervoor dat alle scènes, ook buiten de werkplek, betrekking hebben op Het Bureau. Hierdoor wordt zijn vrouw Nicolien afgeschilderd als een kwaaie heks. Halverwege het boek dacht ik: ‘Waarom rot ze niet lekker op?’ Pas nadat ik me realiseerde dat alle scènes, ook de summiere beschrijvingen van vakanties in Frankrijk, als onderwerp ‘Het Bureau’ hadden, werd ik me bewust van het feit dat ik een eenzijdig beeld kreeg voorgeschoteld. Nicolien had dan wel een hekel aan zijn werkzaamheden, ze zal vast een andere kant hebben gehad. Die kant krijgt de lezer niet te zien. Toch is Het Bureau al met al vele malen boeiender, dan ik me vooraf had kunnen voorstellen. Ik kan me goed voorstellen dat je Voskuil liefhebbers hebt, en mensen die er niet warm of koud van worden. Humor is nu eenmaal iets zeer persoonlijks. De liefhebber van onderkoelde, droge en cynische humor, mag dit boek niet ongelezen laten!