Goed volk | Spijkerbomen

ACHTERGROND - Bomen hebben altijd al tot de verbeelding van de mens gesproken: van de oeroude wereldbomen via de wodanseiken tot de hedendaagse knuffelbomen. Volgens vele fans gaat er van bomen een zekere kracht of energie uit die men zegt te kunnen waarnemen. Ik laat deze niet te objectiveren ervaring graag voor wat ze is, maar feit is dat bomen in de volkscultuur wereldwijd een niet te onderschatten rol spelen.

Boomheling 1918 cc Nordic Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Aan bomen werd en wordt in het volks- en bijgeloof vaak een helende werking toegeschreven. Zo is in bijgaande foto uit 1918 te zien hoe gedemonstreerd wordt hoe een kind door de opening in een gespleten stam van een boom wordt gehaald teneinde hem te genezen van de Engelse ziekte, een botaandoening veroorzaakt door een tekort aan vitamine D, maar dat wist men toen nog niet.

Jezus Eik

Een voorbeeld uit België is de Jezus Eik in het Zoniënwoud bij de hedendaagse gemeente Overijse in Belgisch Brabant. Hier stond een eik, die al verschillende keren door de bliksem was geraakt. Om onheil en de duivel af te wenden spijkerde men een kruisbeeld aan deze ‘duivelseik’ waardoor de boom de bijnaam ‘Jezukens-Eik kreeg’. Na enkele genezingen die aan deze bijzondere plek werden toegeschreven werd de plaats een bedevaartsoord, onder toezicht van de Abdij van Park in Heverlee.

In 1637 liet een Brusselaar hier een Mariabeeldje bevestigen waarna het aantal wonderbaarlijke genezingen toenam, allemaal netjes opgetekend in een mirakelboek. Op 12 oktober 1642 werd bij de eik voor het eerst een mis opgedragen, en wel door Jan Masius, abt van de genoemde abdij. Ook werd bij de eik een houten kapel gebouwd en in 1650 werd de eerste steen gelegd van een volwaardige kerk die in 1700 parochiekerk werd.

Sympathieke bomen

Bomen werden als zo krachtig beschouwd dat ze in staat werden geacht ziekten te absorberen, enigszins te vergelijken met de insulaire ‘sin eater‘. Met noemt dit verschijnsel ‘sympathie’, van het grieks sumpatheia (gelijke gewaarwording of stemming). ‘Sympathie’ slaat in dit verband op een veronderstelde kracht die maakt dat de één in het verborgene invloed uitoefent op de ander. Ook nam men een sympathisch verband aan tussen een persoon en alle voorwerpen waarmee hij of zij in aanraking was geweest.

Bomen wiens werking op het principe van ‘sympathie’ berusten worden in Nederland en België onderverdeeld in twee groepen: de koorts- of lapjesbomen en de spijker- of breukenbomen. Er zijn nog een paar minder bekende varianten zoals de trilboom, per definitie een knotwilg waarvan de bladeren lijken te trillen en zuchten, net als bij een koortslijder. De patiënt sneed een lange dunne twijg van de boom, legde daar vijf knopen in en sprak de formule uit: “koorts / verlaat mij / zo waarlijk / helpe mij / God almachtig.” Een duidelijk voorbeeld hoe bijgeloof en geloof in de christelijke God in de volkscultuur eenvoudig samengaan. De enige bekende trilboom in Nederland stond in Oudemolen bij Vries in Drenthe. De boom is inmiddels zelf bezweken, volgens de wetenschap aan ‘verval van krachten’.

Wat de koortsbomen betreft, de bekendste in Nederland en de enige die nog als zodanig gebruikt wordt is die in Overasselt, pal naast de ruïne van een middeleeuwse kapel. Een koorts- of lapjesboom is een boom waar stukjes van kleding (lapjes, reepjes) in worden geknoopt of gehangen. De idee erachter is dat de ziekte waaraan de drager lijdt door de boom zal worden geabsorbeerd. In vroeger tijden werd de stof door familie of buren aan de boom gebonden. Dit mocht door niemand worden waargenomen en dit werd daarom vaak ’s nachts gedaan. Ook mocht degene die de lap stof achterliet niet omkijken als men de plek verliet. Als men een lap stof (of ander voorwerp) wegneemt van de koortsboom, zou de ziekte overgaan op de persoon die het voorwerp in bezit nam.

Apotropische voorwerpen

Een boom die met apotropische nazars tegen het boze oog, Cappadocië, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons, user Shakko

De kledingstukken en lapjes mogen niet verwisseld worden met apotropische voorwerpen. Het woord ‘apotropisch’ komt van het Griekse apotrépein dat ‘afweren’ betekent, letterlijk: ‘wegdraaien’. Apotropische voorstellingen, symbolen of voorwerpen dienden (en dienen) om het kwaad in de meest uitgebreide zin des woord af te weren en op afstand te houden.

Amuletten en talismannen vallen hieronder, zoals het bekende Griekse vaskanía, het ‘boze oog’, dat in elke toeristenwinkel in Griekenland te koop is maar in zijn huidige vorm uit Turkije stamt. Op bijgaande foto uit het Turkse Cappadocië is een boom te zien die is volgehangen met ‘boze ogen’.

De breukenboom van Yde

Spijker- of breukenbomen zijn bomen waarin de patiënt door middel van een spijker de koorts in de boom dreef. Ook konden spijkers in de boom geslagen worden om bot- en andere breuken te genezen. In België zijn veertien spijkerbomen bekend, in Nederland slechts drie waarvan er inmiddels twee verdwenen zijn: die in Gieten en die in Gemert, maar bij de laatste is nog wel een kapel overgebleven. De geschiedenis hiervan, waarbij onder meer de spijkers waarmee Jezus van Nazareth aan het kruis werd genageld voorkomen alsmede de diefstal van de ‘vierde spijker’ door de zigeuners, is een verhaal op zich. Men kan het hier nalezen en vooral hier.

De enig overgebleven spijkerboom in Nederland is die van Yde in de gemeente Tynaarlo (Drenthe) – dezelfde plaats als waar het prehistorische veenlijk, het meisje van Yde, gevonden is, en bekend staat als breukenboom en is dus bestemd voor het helen van breuken. Het zijn er zelfs twee, al zijn de oorspronkelijke in 1940 gekapt. Vervanging van de oorspronkelijke bomen komt trouwens meer voor, zo ook bij de koortsboom van Overasselt.

In 1807 vestigde de uit Duitsland afkomstige Wilhelm Niehaus (1783-1857) zich als ijzersmid in Yde en vernederlandste zijn naam in Willem Nijenhuis. Op een gegeven dag in de jaren 1930 reed hij met een boer naar een heideveld om zoden te halen die hij als brandstof gebruikte. Tijdens de small talk onderweg kwam naar voren dat de dochter van de boer aan een liesbreuk bleek te lijden. De smid herinnerde zich een remedie hiervoor uit een oud Duits handboekje. De boer moest drie spijkers in een van de bomen voor zijn smederij te slaan, terwijl de smid veronderstelde spreuken uit het boekje murmelde. Zodra de bast van de boom over de spijker heen gegroeid was zou de patiënt zijn genezen.

Business

Volgens de verhalen zou dit inderdaad gebeurd zijn en nadat het ritueel ook bij een tweede kind effect had gehad, trokken er steeds meer mensen naar de smid die inmiddels business had geroken. De smid besloot om speciale spijkers te gaan smeden, die hij tijdens het productieproces zegende met een ‘geheime toverspreuk’. De mensen konden die spijkers bij hem kopen en vervolgens zelf in een spijkerboom naast de smederij slaan. Wanneer klanten hem wat extra geld betaalden, ging de smid zelf op rituele wijze de spijkers er voor hen in slaan, waarbij hij dan nogmaals zijn geheime spreuk gebruikte, waardoor de kans op genezing nog groter zou zijn. In het begin van de jaren 1840 hield hij zelfs zitting in Groningen om daar spijkers te verkopen die hij namens de kopers in een van zijn lindebomen dreef,

waarbij hij, na de hoed te hebben afgenomen en zich eerbiedig voor de boom te hebben gebogen, onder allerlei gezichtsverdraaiingen enige abracadabra uitspreekt (Verhalen van stad en streek, p. 150).

Johann Tetzel had het hem niet verbeterd. De smid gebruikte overigens niet alleen de twee lindebomen die voor zijn smederij stonden, maar elke willekeurige boom die vlak in de buurt stond.

Zo vader zo dochter zo kleindochter

Een van de twee breukenbomen aan de Breukenweg te Yde (©Wiki Commons)

Hoe de geheime bezweringsformule luidde die de smid gebruikte is altijd een raadsel gebleven. Bij die spreuk was alleen duidelijk hoorbaar dat hij de hulp van God aanriep, de rest mompelde hij onverstaanbaar. Hij zou de formule vóór zijn dood wel hebben doorgegeven aan zijn dochter Anna (1816-1892) die na zijn dood de lucratieve spijkerhandel voortzette. Anna gaf de spreuk weer door aan haar dochter Jantien (1838-1919) die vervolgens de handel doorgaf aan haar dochter Anna Wold (1872-1934).

Het verhaal gaat echter dat Anna Wold de oorspronkelijke magische spreuk van Willem Nijenhuis niet kende. Haar moeder had die niet door willen geven omdat zij en andere familieleden twijfels hadden gekregen over de werkzaamheid van die toverspreuk en steeds meer in verlegenheid was gekomen inzake genezingen die maar niet plaatsvonden. In 1940 werden de twee bomen omgehakt en als brandhout gebruikt, maar de sage bleek onuitroeibaar. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog bleven er patiënten naar Yde komen en in het begin van de jaren 1950 schreef een naar de Verenigde Staten geëmigreerde Drent naar een verwant in Eelde met het verzoek drie spijkers in een van de bomen in Yde te slaan.

Het dorp Yde heeft het verhaal over de breukenbomen op den duur omarmd als een soort gimmick. De straat waaraan de smid woonde heeft als naam de ‘Breukenweg’ gekregen en het huis waarvoor de spijkerbomen stonden heet inmiddels ‘Huize de Breukeboom’ (zonder n). Er worden nog steeds spijkers in de bomen geslagen, maar nu met dezelfde intentie als waarmee toeristen muntjes in de Trevi-fontein van Rome werpen.