Goed volk | Martenitsa

ACHTERGROND - Deze blog is in zekere zin een vervolg op mijn verhaal van 23 november j.l. over spijkerbomen. Deze zijn een variant op koorts- of lapjesbomen, waarin lapjes of kledingstukken van een zieke worden gehangen in de veronderstelling dat de boom de ziekte overneemt en absorbeert. Met noemt dit verschijnsel ‘sympathie’, van het grieks sumpatheia (gelijke gewaarwording of stemming). ‘Sympathie’ slaat in dit verband op een veronderstelde kracht die maakt dat het één in het verborgene invloed uitoefent op het ander.

Maar dit verschijnsel kan ook omgekeerd worden aangewend. Wat gedacht van wollen of katoenen poppetjes of touwtjes die in de maand maart in een bloeiende bloesemboom worden gehangen in de veronderstelling dat de kracht van de bloei en daarmee de vruchtbaarheid en warmte van de lente overgaat op deze voorwerpen? Andersom komt ook voor: het voorwerp wordt aan een boom gehangen in de veronderstelling dat deze hierdoor vruchtbaarder wordt en bijvoorbeeld meer appels of peren zal voortbrengen.

Het maartfeest

Dat is wat gebeurt tijdens een Bulgaars folkloristisch feest dat ‘Martenitsa’ (van mart, Bulgaars voor ‘maart’) heet. Martenitsa komt voor in meerdere landen van Oost-Europa en de Balkan, met name in Roemenië (Mărtisor), in Servië (in Bosilegrad en Dimitrovgrad, waar veel Bulgaren wonen) en in Macedonië. Ook in Albanië en in Griekenland, maar ik beperk mij hier om praktische redenen tot Bulgarije.

Wat het gebruik van het hangen van voorwerpen in bomen betreft, vertoont dit overeenkomsten met het Oost-Europese gebruik om met Pasen eieren in bomen te hangen als symbool van het voorjaar en de Perzische traditie om tijdens midwinter fruit in bomen te hangen.

Mannen en vrouwen

Martenitsa (e.v.) staat zowel voor het feest als voor de voorwerpen (martenitsi, m.v.) die het symboliseren. Deze voorwerpen kunnen qua vorm verschillen, maar bestaan in ieder geval uit de kleuren wit en rood. Die hebben verschillende betekenissen:

• wit staat voor het mannelijke element, schoonheid, wijsheid, de zon, vruchtbaarheid, smeltende sneeuw en de kleur van Christus.
• rood staat voor het vrouwelijke element, liefde, gezondheid, bloed, geboorte.

Men kan bij deze rolverdeling steigeren, maar zo werden de verschillen tussen man en vrouw – of beter gezegd: het mannelijke en het vrouwelijke principe – van oudsher ervaren.

Strengen en poppen

De martenitsi kennen twee verschijningsvormen: wollen strengen die om de polsen worden gewonden en later in bomen worden gehangen, en twee wollen poppen genaamd Pizho, de man, uiteraard wit, en Penda, de vrouw, rood en verder herkenbaar aan haar rok. Naast touwtjes worden tegenwoordig ook gekleurde kralen gebruikt.

Het dragen van de stringen als armbanden brengen volgens het volksgeloof gezondheid en een gelukkig nieuwjaar. Ze worden gedragen van 1 maart tot de eerste ooievaar of zwaluw wordt gezien, of de eerste knoppen in een boom worden waargenomen. De touwtjes worden vervolgens in de boom of struik geknoopt.

Een typische vorm van bijgeloof is de volgende: de touwtjes worden onder een steen gelegd die de volgende dag wordt gelicht. Het insect dat het dichtst bij de touwtjes is bepaalt of het een goed of een slecht jaar zal worden. Bij een worm of mier is alles in orde.

Grootmoedertje Maart

Zoals gezegd worden de armbanden gedragen vanaf 1 maart, de feestdag van Baba Marta, “Grootmoedertje Maart”. Dit is een mythische figuur die het einde van de winter en het begin van de lente symboliseert. Ze wordt voorgesteld als een knorrige maar pittige oude dame die qua verschijning doet denken aan Baba Yaga, wiens stemmingen nogal wisselen. Deze wisselingen hebben te maken met het weer: in maart zijn de weersomstandigheden vaak onvoorspelbaar en niet stabiel.

Het dragen van martenitsi zou Baba Marta moeten vermurwen de lente/zomer snel te doen invallen. Niet alleen maart, maar ook januari, februari en april werden antropomorf voorgesteld; de genoemde maanden zouden Baba Marta’s broers zijn. Vooral met de wintermaanden januari en februari lag ze als overgangsmaand regelmatig in de clinch.

Baba Marta hield er niet van om als oud te worden bestempeld, dus leende zij regelmatig een paar dagen van haar jongere broertje April. Deze dagen worden in het Bulgaars zaemnitsi (het geleende) genoemd. Een verklaring hoe weersomstandigheden die men eigenlijk in april verwacht, in de maand maart terechtkwamen.

De figuur van Baba Marta heeft overeenkomsten met de West-Europese Frau Holle. Zowel Baba Marta als Frau Holle veroorzaken sneeuw door hun kussen c.q. matras uit te kloppen.

Het ontstaan van de martenitsa

Over het ontstaan van de traditie van de martenitsa zijn verschillende verhalen in omloop. Eén van de sagen speelt zich af in 681, het jaar waarin het Bulgaarse staat is opgericht, en verloopt als volgt. Kubrat was een Bulgaarse khan die vijf zonen en een dochter had. De zonen heetten Bayen, Kotrag, Asparoukh, Kuber en Altsek, en hun zus luisterde naar de naam Houba. Toen hun vader Kubrat op zijn sterfbed lag, riep hij zijn kinderen bij zich en bezwoer hen dat ze na zijn dood altijd bij elkaar moesten blijven, want zo zouden ze sterk zijn en in staat het land te verdedigen.

Toen hij stierf volgden zij zijn advies echter niet op en verspreidden ze zich op zoek naar nieuwe landen. Daardoor werd het land zwak en werd het aangevallen door de Khazaren. De khan van de Khazaren, Ashiba, slaagde erin de hoofdstad Ababa te veroveren waarbij hij Kubrats dochter Houba gevangen nam. Haar broers waren intussen uitgezworven: Kotrag trok naar het noorden tot de rivier de Wolga terwijl Asparoukh, Kuber en Altsek naar het zuiden trokken. Bayan echter wilde zijn zuster niet in de steek laten en gaf zich over aan de Khazaren om bij haar in de buurt te kunnen blijven.

Na een lange zoektocht vond Asparoukh eindelijk een nieuw land, het tegenwoordige Bulgarije. Om dit aan zijn gevangen broer en zuster te laten weten stuurde hij een valk naar hen toe met een boodschap geringd om zijn pootje. Nadat zij het goede nieuws ontvingen slaagden de twee er in te ontsnappen en trokken zij richting Bulgarije.

Toen ze bij de oevers van de Donau kwamen besloten ze om hun broer Asparoukh alvast op de hoogte te stellen van hun komst. Ze schreven hem een boodschap en maakten dat met een wit draadje vast om het pootje van de valk. Op dat moment haalden hun achtervolgers hen in en schoten pijlen op hen af. Bayan werd door een pijl geraakt en zijn bloed droop op het witte draadje waarmee de boodschap was vastgezet en maakte dat gedeeltelijk rood.

Broer en zus slaagden er in aan hun achtervolgers te ontsnappen en bereikten tenslotte Bulgarije, waar Asparoukh hen stond op te wachten aangezien hij hun bericht via de valk had ontvangen. Bayan, die door de lange tocht uitgeput was en door de wond veel bloed had verloren, stierf in de armen van zijn broer. Om dit te herdenken beval Asparoukh zijn soldaten dat op deze dag, 1 maart, elk jaar iedereen een rood-wit touwtje, de martenitsa, moest dragen.

De traditie gaat uiteindelijk waarschijnlijk terug naar voor-christelijke tijden en zou uit Thracië stammen, waar het gebruik van de vervlochten rode en witte draden bekend was. De Thraciërs zouden het op hun beurt afgekeken hebben van de Grieken uit de Hellenistische periode, waarin draden als amulet werden gebruikt om met name kinderen te beschermen tegen kwade geesten en hekserij.

Slot

Martenitsa en Baba Marta zijn niet alleen één van de oudste nog bestaande tradities in de Oost- en Zuideuropese folklore, ze zijn ook een perfect voorbeeld hoe het weer, weersomstandigheden en de seizoen, waarvan men vóór de ontwikkeling van de meteorologie uiteraard weinig kaas had gegeten, gepersonifieerd werden en voorgesteld als levende, menselijke entiteiten.

De verhaalde sage geeft een andere context: Bulgarije als een soort ‘beloofde land’. Het feest van Martenitsa staat sinds 2017 op de UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity.