ACHTERGROND - Tweede Kerstdag is liturgisch gezien de feestdag van Stefanus. Zijn jaartallen zijn niet bekend, maar het jaar 5 wordt over het algemeen ingeschat als zijn geboortejaar terwijl zijn dood ergens tussen 33 en 36 moet hebben plaatsgevonden. Hij komt voor in het bijbelboek Handelingen der Apostelen, in feite het tweede deel van het evangelie volgens Lucas, in de hoofdstukken 6, 7 , 8 en 11.
Zijn Griekse naam betekent ‘kroon’ of ‘krans’ betekent, dus wie hier de zoveelste coronaheilige in wil zien heeft het gelijk aan zijn kant, hoewel Stefanus traditioneel gezien wordt als beschermheilige voor alle beroepen die met ‘stenen’ te maken hebben – hij kwam namelijk door middel van steniging aan het eind van zijn leven -, maar ook van kuipers en bierbrouwers, stalknechten (zie de legende hieronder), kleermakers, koetsiers, scholieren en timmerlieden. Gezien de functie van Stefanus, diaken, zou men verwachten dat hij ook de patroon van de armen zou zijn, maar helaas. Al weten, zoals we nog zullen zien, de Engelsen daar wel raad mee.
Protomartyr
Stefanus geldt als de eerste christelijke martelaar (protomartyr). Volgens het genoemde bijbelboek was hij één van de eersten die werd aangesteld als diaken en wel met de opdracht om de Griekssprekende weduwen te verzorgen en de aalmoezen eerlijk onder hen te verdelen. Er waren in die tijd klachten dat de Joodse weduwen werden voorgetrokken. Stefanus was een hellenistische Jood.
So far so good, maar hij beschuldigde de joodse hogepriester en oudsten van moord op Jezus. Hij werd beschuldigd van godslastering ten aanzien van God en Mozes en moest voor het Sanhedrin verschijnen waar hij zich verdedigde met een uitgebreide rede die, als we hoofdstuk 7 van het boek Handelingen mogen geloven, de aanklagers maakte tot aangeklaagden. In dit straffe betoog zet Stefanus zijn visie uiteen op de Joodse geschiedenis. Hij zegt hierin onder meer dat het volk van Israël te vaak de woorden van God in de wind zou hebben geslagen. Ook betoogt hij dat de leden van het Sanhedrin erfgenamen zijn van degenen die profeten van God hadden vermoord. Impliciet verwijst hij hiermee naar het feit dat het Sanhedrin indertijd na een kort verhoor Jezus had veroordeeld en er bij de Romeinen op aan had gedrongen dat Jezus de doodstraf moest krijgen.
Op deze toespreek reageerde het gerechtshof woedend. Zonder vonnis werd Stefanus de stad uitgegooid en gestenigd. Door zijn steniging werd Stefanus niet alleen de eerste christen die omwille van zijn geloof werd omgebracht, maar ook, naast Jezus en bepaalde familieleden en enkele profeten uit het Oude Testament, de eerste christelijke heilige. De heiligen uit de oude kerk waren per definitie martelaren.
Wie in Stefanus’ veroordeling van de Joodse geschiedenis een begin ziet van kerkelijk Grieks/Byzantijns antisemitisme, heeft naar mijn mening het gelijk wellicht aan zijn kant.
De steniging van Stephanus door Rembrandt, Public domain, via Wikimedia Commons.
Relieken
Nadat Stefanus was overleden, werd hij door medechristenen ten grave gedragen, maar waar dat graf zich bevond wordt in het bijbelboek niet vermeld. Volgens een legende werd zijn stoffelijk overschot op 3 augustus 415 ontdekt door een priester genaamd Lucian in Beit Jimal, Jeruzalem.
Het werd, met een tussenstop in Constantinopel, overgebracht naar Rome. De overblijfselen werden daar op 20 april (feestdag van de translatio van de relieken) bijgezet in het graf van Laurentius van Rome, eveneens een martelaar en diaken, in de kerk San Lorenzo fuori le Mura. Sommige relieken zouden later verplaatst zijn naar onder meer Amerika en Rusland.
Er bestaan diverse legenden over wonderen die geschied zouden zijn bij zijn relieken. Zo zou Stefanus minstens zeven doden tot leven hebben gewekt en zou hij talloze zieken hebben genezen. Toen bijvoorbeeld ene bisschop Praeiectus een relikwie van Stefanus overbracht naar Aquae Tibilitaene, vroeg een blinde vrouw of ze dichterbij mocht komen. De vrouw had bloemen bij zich die ze overhandigde aan de bisschop die op dat moment het relikwie droeg. De bisschop gaf de bloemen terug aan de vrouw en die hield de bloemen vervolgens tegen haar gezicht. Tot grote verbazing van de omstanders kon ze toen vervolgens weer zien en liep ze jubelend weg, wat ik ook zou doen.
Stefanus als stalknecht
In de Angelsaksische en Scandinavische landen bestaat de legende dat Stefanus in zijn jonge jaren stalknecht was bij koning Herodes. Stefanus zou zelfs degene geweest zijn die aan dat hof als eerste doorhad wat de bijzondere ster betekende die toen aan de hemel was verschenen en duidde op de geboorte van een koning.
Toen Stefanus hoorde over het plan van Herodes om alle jongens onder de twee jaar in Bethlehem te vermoorden om zo die onbekende koning te doden, protesteerde hij heftig. Herodes zou toen naar een gebraden haan op zijn bord hebben gewezen en gezegd hebben: “Als jij die haan kunt laten kraaien, dan zal ik afzien van mijn plan”. Vervolgens kwam de haan weer tot leven, ging rechtop staan en zou hebben gekraaid: “Christus is geboren!”
Koning Herodes hield zich echter niet aan zijn belofte en liet de massale kindermoord uitvoeren. Hij zou ook opdracht hebben gegeven om zijn stalknecht te laten vermoorden, maar die kon zich tijdig uit de voeten maken.
De feestdag
Dat Tweede Kerstdag op de heiligenkalender de naamdag van Stefanus is, lijkt in overeenstemming met de grote betekenis van hem als navolger van Christus. Toch is het historisch gezien niet zeker of dit bij het opstellen van de heiligenkalender oorspronkelijk ook zo bedoeld is. Het feest van Sint-Stefanus is waarschijnlijk dermate oud, dat het mogelijk al gevierd werd vóórdat de christenen de geboorte van Jezus gingen vieren. Aangezien niet Kerstmis maar Pasen het belangrijkste christelijke feest is, zou het meer voor de hand liggen de gedachtenis van Stefanus te vieren in de paastijd.
De overeenkomsten tussen Jezus en het martelaarschap van Stefanus zijn immer s evident. Beiden komen in conflict met de Joodse autoriteiten. Beiden hadden een uitleg van de Thora die voor veel woede zorgde onder de hooggeplaatste Joden. Bij de veroordeling van beiden waren en valse getuigen aanwezig. Beiden werden ze eerst buiten de stad gebracht om daar gedood te worden. En beiden vroegen vlak voordat ze overleden om vergiffenis voor hun moordenaars. Mogelijk is het verhaal van Stefanus door de auteur vooral bedoeld als voorbeeld hoe een christen in de praktijk Christus kan navolgen, ook al heeft dat gruwelijke gevolgen. Maar de eerste christenen verwikten of verwogen daar niet van, in tegendeel.
Gezien de importantie van Stefanus wordt zijn feestdag in zo’n beetje alle christelijke denominaties gevierd dan wel wordt hij, zelfs in de protestantse kerken, herdacht. Dit heeft ook tot gevolg dat zijn feestdag vermengd raakte met andere, eventuele vóórchristelijke tradities. vooral de insulaire gebieden zijn hier goed in.
Boxing Day en Wren Day
In het Verenigd Koninkrijk staat 26 december bekend als Boxing Day, zeg maar kerstpakkettendag, waarmee de gedachtenis van Stefanus als diaken wordt geëerd. De dag ontleent zijn naam aan de gewoonte om op die dag kleine cadeautjes te geven aan huishoudelijk personeel voor hun werk in het afgelopen jaar. Wie dus dit jaar weer een kerstpakket van zijn baas ontvangt, heeft dat dus te danken aan Sint Stefanus.
In Ierland wordt deze dag Wren Day genoemd; een wren is een winterkoninkje. Binnen deze traditie wordt een winterkoninkje gevangen en omgebracht. Vervolgens gaan kinderen hiermee van huis tot huis en proberen de bewoners een fraai gekleurde veer van het vogeltje te verkopen, hetgeen geluk zou brengen.
Deze gewoonte zou zijn oorsprong hebben in de Keltische mythologie, misschien in Samhain of een ander midwinterfeest waarbij offers gebracht werden. Het winterkoninkje werd gezien als symbool van het afgelopen jaar. Zijn fraaie zang, zelfs midden in de winter, werd gezien als de laatste stuiptrekking in de kou van het stervende oude jaar. Met Stefanus heeft het uiteraard niets meer te maken, het is niets meer dan een toevallige samenvalling van twee tradities in dezelfde tijd. De volkscultuur heeft daar nooit problemen mee.