Goed volk | De platte aarde

ACHTERGROND - Geen zinnig mens gelooft in een platte aarde. Ze bestaan nog wel, en zijn zelfs verenigd in een wereldwijd verbreide vereniging, maar hun aantal bedraagt niet meer dan ongeveer 500. Het concept van de platte aarde en de bestudering ervan is zelfs niet goed genoeg voor de kwalificatie ‘pseudowetenschap’; men noemt dit ‘morosofie‘ (het Engelse woord ‘moron’ voor ‘imbeciel’ of ‘zwakzinnige’ is hierin herkenbaar): een evident absurde waanwetenschappelijke theorie.

Waarom personen dergelijke theorieën aanhangen is een bijzonder interessante psychologische vraag, maar daar gaat het nu even niet om. Het gaat er om dat er in het verre verleden – hoewel ‘ver’ een tamelijk relatief begrip is – ideeën die inmiddels tot de morosofie behoren toentertijd volkomen normaal waren; sterker nog: men wist niet beter. Ook de toenmalige intelligentsia niet.

Het Groningse platteland

Stel je het volgende voor: organisatie S.H.I.E.L.D. heeft je geheugen volledig gewist. Je bezit een leuk boerderijtje op het Groningse platteland en op een ochtend stap je nog nageeuwend de voordeur uit. Wat zie je ? Grasland, tot aan de horizon. Is er ook maar één enkele reden die dit landschap aandraagt om bol te zijn ? In de verste verte niet. Je ervaart het uitzicht als volkomen vlak. Wat je ook ervaart is dat het landschap rond is, als een pannenkoek.

Je ervaart dit zo door een optische conceptie waarvan je zelf het middelpunt bent, maar dat is in dit blogje irrelevant. Aan de wolkeloze hemel staan op deze vroege ochtend een verbleekte maan en een opkomende zon die je nog net met een onbedekte ogen kunt waarnemen. Kwam de oermens nu niet op het idee dat die twee pannenkoeken op de een of andere wijze qua vorm vergelijkbaar waren met zijn uitzicht ? Nee dus. Hij ervoer de hemel als een koepelgewelf (want het steunde op een cirkelvormig plat vlak) waar die twee objecten aan vastgeplakt zaten. Het zal duidelijk zijn dat die hemelkoepel naar verhouding een bijzonder kleine omtrek en inhoud had.

De menselijke kennisgroei lijkt wat op die van kinderen. Peuters en kleuters geloven dat de aarde plat is, daar is onderzoek naar gedaan. Om uit de droom geholpen te worden zijn ze afhankelijk van externe informatie. Zo vertelde mijn moeder mij ooit dat de aarde rond was en niet plat, maar dat ik dat niet merkte omdat de aardbol héél groot was. Ik vond dat volkomen logisch en aangezien mijn moeder toen veel ouder en dus wijzer dan ik was, accepteerde ik deze uitleg zonder voorbehoud. Ik heb mijn mening hierover ook nooit bijgesteld.

Geen pannenkoek maar een bol

Het is waarschijnlijk de Griekse filosoof en wiskundige Pythagoras (ca 570 – ca 500 v.Chr.) geweest die opperde dat de aarde geen pannenkoek maar een bol was. Later maakte Eratosthenes (ca 276 – ca 194 v.Chr.) een berekening van de omtrek van de aarde met een uitkomst die er niet ver naast zat. Pas ten tijde van Plinius de Oudere (ca 23 – ca 79 n.Chr.) was het concept van een bolvormige aarde enigszins geaccepteerd, wat overigens niet wil zeggen dat het idee gemeengoed werd. Er was in die tijd nog geen Apollo-8 die vanaf grote afstand foto’s van de aarde maakte en men was dus afhankelijk van theoretische wetenschap.

Bovendien, en dit is nog belangrijker, druiste de bolvorm van de aarde in tegen een zintuiglijke intuïtie. Pas tegen het einde van de Middeleeuwen werd de bolvorm van de aarde gemeengoed, met name toen men het inmiddels bekende verschijnsel ontdekte dat als je een schip dat de zee opvaart nastaart, eerst de romp van het schip verdwijnt en pas daarna de masten. Toen pas was er een zintuiglijke aanwijzing in plaats van een theoretische. Overigens had de Alexandrijnse astronoom Ptolemaeus (87 – ca 168 na Christus) hetzelfde geconstateerd, maar dan vanaf de andere kant: hij had waargenomen hoe van uit zee oprijzende bergen bij nadering eerst de top was te zien, dan het middendeel en tenslotte de voet van de berg. Met name de kerk bleef zich conservatief vasthouden aan het bijbelse wereldbeeld.

De implicaties

De vlakke aardschijf was het uitgangspunt voor een reeks kosmologische, geografische, religieuze en zelfs levensbeschouwelijke opvattingen. De oude Joden geloofden dat de aarde plat was en ook Jezus van Nazareth zal dat in hun navolging van mening geweest zijn. Bijbels-fundamentalisten zoals Ab Klein Haneveld, die geloven dat de aarde plat is omdat dat nu eenmaal direct uit de Bijbel valt af te leiden, net zoals het ‘feit’ dat God de aarde in zes dagen schiep, zijn de enige morosofen die een enigszins logisch punt hebben, hoewel wetenschappelijk gezien volledig verwerpelijk.

De religieuze/mythologische kosmologieën waarin bijvoorbeeld een onderwereld voorkomt, zijn rechtstreeks gebaseerd op het concept van een platte (lees: cirkelvormige) aarde. Het zijn geen mythische, etiologische (verklarende) theorieën, zoals het onweer dat verklaard kon worden doordat er een godheid met zijn hamer op de wolken sloeg, maar het resultaat van logische doordenkingen van dit concept. Twee voorbeelden zullen straks de revue passeren: de Noordse en Joodse kosmologie.

T-O-kaart bij het hoofdstuk van Isidorus van Sevilla over de aarde (ca 990) (Roda Codex, Real Academia de la Historia, folio 200v)

De platte aarde in kaart

De serieuze cartografie begint bij de Grieken Strabo (ca 64 voor Christus – 19 na Christus) en de reeds genoemde Ptolemaeus, die een geografische bedoeling met hun kaarten hadden. In het tijdperk van de grote ontdekkingsreizen krijgen landkaarten pas een echt praktisch doel. In de tussentijd, de Middeleeuwen, waren de kaarten nog steeds gebaseerd op Strabo en Ptolemaeus (alsmede de Bijbel), maar ze dienden religieuze en kerkelijke doeleinden.

Ze staan bekend onder de naam mappa mundi. Meestal hadden ze geen bruikbare relatie met de echte wereld en ze waren dan ook niet bedoeld om reizen mee te ondernemen. Ze waren meer bedoeld om aan te geven hoe men in die tijd dacht over bepaalde zaken. Het verschijnsel wordt in een bredere context ook wel aangeduid als ‘sacred geography‘.

De bekendste mappae mundi waren de zogenoemde T-O-kaarten met een simpele voorstelling van Europa, Azië en Afrika, gescheiden door zeeën. De wat cryptische benaming T-O-kaart slaat op de toen bekende wereld die als een O werd voorgesteld, die door een T in het midden wordt opgedeeld in de drie toen bekende continenten. In deze kaarten ligt het oosten bijna altijd boven. In de bovenste helft bevindt zich Azië en meestal ook het Paradijs, daaronder liggen Europa en Afrika. Vaak werden ook de Bijbelse namen van Sem, Jafet en Cham in respectievelijk Azië, Europa en Afrika geplaatst. Men beschouwde hen als de stamvaders van die continenten. Met de oprichting van het koninkrijk van Jeruzalem veranderden de kaarten in die mate dat het Heilige Land nu het centrum van de wereld ging innemen.

De platte aarde uitgebreid

Gebaseerd op het gegeven dat de Aarde een schijf is, heeft men deze speculatief uitgebreid met andere werelden. Immers, waar verbleven de doden en waar verbleven de goden? Zoals ik al opmerkte, betreft dit een logische doordenking van het concept platte aarde. Het antwoord op deze vraag is bijzonder uitgebreid, aangezien elke cultuur zijn eigen voorstelling hiervan had en heeft. Ik zal mij dan ook beperken tot de twee genoemde voorbeelden, maar eerst twee begrippen die in dit kader essentieel zijn.

Navel

De omphalos van Delphi

Knip uit een vel papier een cirkel en teken precies in het midden een kleine rondje. Dit is de simpelste maar duidelijkste manier om je een fenomeen voor te stellen dat bekend staat als de ‘navel van de aarde’. Deze geeft het middelpunt van de aarde weer, niet alleen van de aarde waarop de mensen wonen maar ook van de werelden erboven en eronder.

Dit mythologische middelpunt heet omphalos, Oudgrieks voor navel. Deze komt in talrijke mythologieën wereldwijd voor en is dus een archetypisch motief. Volgens de Griekse mythologie bevond dit centrum van de wereld zich in Delphi. Deze navel was afgesloten door een steen. Op deze steen is het woord ge gegrift, verwijzend naar het Griekse Gaia, de naam van de godin van de Aarde. De klassieke literatuur, onder andere Pausanias, vermeldt de steen diverse keren. In 1913 is het bij opgravingen teruggevonden in de Apollotempel van Delphi.

Een ander verschijnsel, hiermee verband houdende, is de wereldboom, die overigens niet verward moet worden met de bijbelse levensboom. De wereldboom komt voor in de Indo-Europese, Siberische en Indiaanse mythologie. Het is een reusachtige boom die tot in de hemel reikt en zo de hemel, de aarde en, meestal via haar wortels, de onderwereld met elkaar verbindt. Het duidelijkste en bekendste voorbeeld van een wereldboom is de Yggdrasil uit de Noordse mythologie (meer). De wereldboom verbond de werelden met elkaar via de omphalos van de aarde, maar nogmaals, elke cultuur gaf hier zijn eigen invulling aan.

Het joodse wereldbeeld

Het wereldbeeld uit de joodse Bijbel is anders dan het latere wereldbeeld, zoals bekend uit rabbijnse teksten (de Misjna en de Talmoed). Volgens Jehoeda Ha-Nasi, de tweede-eeuwse samensteller van de Misjna, was de aarde een bol. De meeste rabbijnen volgden hem in de aanvaarding van dit Griekse idee.

Het joods-Bijbelse wereldbeeld

De schepping van de aarde is uitgebreid beschreven in het boek Genesis waarbij sprake is van een hemel en een aarde. De aarde is in dit kosmosbeeld een landmassa omringd door een oceaan met als uiterste grenzen de einden van de aarde. In andere bijbelboeken is er van een onderwereld, de sjeol. De samenstellers van de Septuagint vertaalden sjeol met het Griekse Hades, de naam voor de onderwereld en de verblijfplaats van de doden in de Griekse mythologie.

De joods-bijbelse kosmologie kent dus een verdeling in drieën: hemel, mensenwereld en onderwereld. Deze driedeling komt in de mythologie vaak voor. In latere mystiek-joodse geschriften zal het aantal hemelen uitgebreid worden tot zeven. De driedeling komt ook voor in de Noordse mythologie, hoewel daar de drie werelden in diverse werelden worden uitgesplitst.

Slot

Een leuke en wat onderschatte variant waar ik qua ruimte niet meer aan toe ben gekomen is de theorie van de ‘holle aarde’, waarvan de bestudering ervan valt tussen pseudowetenschap en morosofie. Deze theorie is een stuk moeilijker te ontkrachten dan die van de platte aarde. Net als de theorie van de platte aarde werd die van de holle aarde vroeger serieus genomen, al was het toen ook niet meer dan een theorie en was er, zoals bij de platte aarde, geen sprake van een zintuiglijke ervaring. De Griekse Hades, het Noordse Svartalfheim en de christelijke hel worden als onderaardse rijken ook wel in verband gebracht met de ‘holle aarde’.

Dit concept werd in 1692 nog serieus overwogen door Edmund Halley, die van de komeet. Wie meer wil weten over de theorie van de ‘holle aard’ kan hier beginnen. Uiteraard is een holle aarde alleen mogelijk bij een bolvormige aarde.

Ik eindig met een passende uitspraak van Aldous Huxley: “Misschien is deze wereld de hel van een andere planeet”. Hoe complex kan mythologische kosmologie zijn.