Wat ging er fout?

ANALYSE - Nu we een dochter hebben, is het in mijn huis woekeren met de ruimte. Vandaar dat nogal wat boeken richting buurtweggeefkast zijn gegaan. De boeken van de arabist Hans Jansen – althans: die uit zijn late periode – dorst ik echter niet aan de wereld te schenken zonder er eerst commentaar in de kantlijn bij te zetten. De volgende lezer zou immers aan de nogal gekleurde opinies van de professor doctor geloof kunnen gaan hechten. Mijn glossomanie zette me ook weer aan het denken: wat is er nu eigenlijk misgegaan in dat ‘multiculturele debat’, een dijk van een eufemisme, want het gaat maar over één ding: de islam. Mijn gedachten ordenend kwam ik tot de volgende punten.

Ik zeg er overigens bij dat die ordening nog steeds aan de gang is en dat ik enkele argumenten niet wil behandelen. Zo speelt xenofobie zeker een rol, maar dat is in algemene zin waar met elke minderheid en  verklaart niet waarom nu juist de discussie over de islam is verworden tot een dialoog tussen doven.

Khomeiny, Salman, Osama

Traditioneel wordt de explosieve toename van een kritische houding jegens de islam in het westen toegeschreven aan de Iraanse revolutie die eindigde in een Islamitische Republiek en dan vooral Khomeiny’s fatwa tegen de Britse schrijver Salman Rushdie. Op zichzelf had die revolutie voor westerlingen weinig te betekenen – al was de gijzeling van diplomaten natuurlijk wel ongehoord – en ook de fatwa had makkelijk in vergetelheid kunnen raken, als niet ineens in Europa demonstrerende moslims hun bijval hadden betuigd. Dat bracht – om het zo maar eens te zeggen – ‘het probleem binnenshuis’.

Ik denk dat dat beeld klopt. Zonder deze actie was de blik nooit zo op de islam gericht geraakt. Ik denk zelfs dat zonder deze voorgeschiedenis Osama niets had kunnen uitrichten. Zijn aanslagen in 2001 in de VS zouden dan veel minder bezien zijn als religieus geïnspireerd en veel meer als de uiting van een politiek-militair conflict. Nu die voorgeschiedenis er wél was, kon Osama een enorme zwengel geven aan de polarisatie en ik denk dat dat ook zijn doel was.

Gegeven deze initiële gebeurtenissen, konden de onderstaande factoren – zoals gezegd: het is een ordening waar ik nog steeds over nadenk – hun werk doen.

Calvinisme en secularisatie

Ik heb er al vaker over geblogd: hier in het westen wordt een geloof doorgaans gezien als een serie overtuigingen aangaande de werkelijkheid waar een persoon niet alleen uit hem of haar moverende redenen voor kiest, individueel dus, maar die ook consequent, transparant en coherent dienen te worden toegepast. De inhoud van een geloof maakt duidelijk hoe de bijbehorende gelovige zich dient te gedragen, als er al geen voorspellende waarde van uitgaat. Dat is een calvinistische en seculiere visie, bij uitstek westers en totaal ongeschikt om een geloofsgemeenschap te begrijpen die niet seculier, niet calvinistisch en niet westers is.

Halacha en ambiguïteit

Haaks op de westerse, calvinistische en seculiere visie op geloof staat de casuïstische aanpak van morele vragen die bekend staat onder de joodse term halacha. Jodendom en islam zijn halachische religies: geloven waar niet zozeer de juiste overtuigingen, als wel de juiste handelwijze centraal staat en waarin – door de toepassing van heel veel ifs and buts en het aanbrengen van de broodnodige nuances – schijnbaar vaststaande regels op buitengewoon slimme wijze worden aangepast aan de noden van de mens en van de tijd. Calvinisten slagen er niet in hier iets anders in te herkennen dan hypocrisie.

Hand in hand met halacha gaat een zeker plezier dat gelovigen kunnen hebben in ambiguïteit. Voor veel gelovigen staat niet onwrikbaar vast wat een bepaalde heilige tekst of rituele praktijk betekent. Daar kunnen meerdere – zelfs elkaar tegensprekende – verklaringen voor mogelijk zijn en zo nodig zijn die allemaal tegelijkertijd waar, of zit de betekenis juist verscholen in de tegenspraak. Dat is iets wat alleen gelovigen kunnen volgen, een seculier haakt hier reddeloos af en zal over een dergelijke handelwijze al snel een anathema uitspreken: óf het één is waar, óf het ander, maar allebei tegelijk, dat is maar ‘sluw gepraat’, om een mooie denkfout van Marcel Hulspas te lenen.

Salafi’s en andere ongemakken

Dezelfde uitvindingen die in het westen de reformatie mogelijk maakten, hebben in de islamitische wereld uiteindelijk ook hun zegenrijke werk gedaan: papier, boekdrukkunst en geletterdheid, later ook de telegraaf en de stoomtrein en nog later het internet. Iedereen kan lezen en leesvoer is overal verkrijgbaar en goedkoop. Alle wereldgodsdiensten zijn ontstaan in een wereld waarin de meerderheid ongeletterd was. Geloof was een zaak van en voor specialisten. Dat is nu wel anders.

Het zijn niet alleen de specialisten meer die kennis kunnen nemen van hun geloof, maar alle gelovigen. Dat leidde niet alleen in het zeventiende eeuwse Europa, maar ook in de negentiende eeuwse islamitische wereld tot een kruiwagen vol met kikkers: iedereen werd specialist, of kon dat worden. Hier ligt uiteindelijk de oorzaak van de opkomst van stromingen die de complexiteit van het halachische handwerk niet meer aan konden en ’terug’ wilden naar een ‘oorspronkelijke’ en ‘eenvoudige’ islam, ‘onbesmet’ door de invloed van ‘sluwe praters’. Herkent u de westerse invloed al?

Inderdaad: uit het westen geïmporteerde calvinistische ideeën over éénduidig, consequent en coherent zijn, deden de rest en zo kon het bijvoorbeeld gebeuren dat de in de islam halachisch vakbewaam kaltgestellte straf steniging ineens na de negentiende eeuw populair werd onder zich ‘zuiver islamitisch’ noemende regimes.

Al die religieuze doe-het-zelvers hebben in wezen – in plaats van de islam terug te brengen in zijn oorspronkelijk staat – een islam for dummies opgetuigd: een dodelijk simpel stelsel van geloofsregels, losjes gebaseerd op de meest voor de hand liggende bronnen binnen de islam en met gebruikmaking van een minimum aan – toch maar lastig te volgen –  sluw gepraat, dat bijgevolg door horden dummies maar al te makkelijk wordt begrepen en dus aangezien voor ‘de islam’. Dergelijke dummies zijn zowel binnen als buiten de islam te vinden: erbinnen in de vorm van allerhande soorten fundamentalisten, erbuiten in de vorm van allerhande soorten ‘islamcritici’.

Beleefdheid

De meeste moslims komen uit landen waar iets andere omgangsvormen gelden dan hier. Ook zonder meteen te refereren aan ta’arof  bijvoorbeeld – de voor stomme buitenlanders ronduit zenuwslopende Iraanse beleefdheidscode – weten de meeste mensen wel dat je in veel buitenlanden een aanbod eerst beleefd drie keer weigert, voordat je er – alsnog – op in gaat. Nederlandse artsen zijn er de afgelopen jaren achter gekomen dat in veel buitenlanden het recht van de patient op eerlijke informatie over zijn aandoening op een heel andere manier wordt afgewogen tegen diens recht op hoop en persoonlijk welbevinden.

Veel, héél veel, uitheemse vormen van beleefdheid zijn in Hollandse ogen gewoon oneerlijkheid of zelfs hypocrisie. Ook hier komt Calvijn weer om de hoek kijken trouwens. Dat leidt tot een vorm van generiek wantrouwen dat niet schadelijk hoeft te zijn, maar wel een prima voedingsbodem vormt voor mythes op grotere schaal. Het is niet moeilijk om ‘informatie’ te vinden over taqiyya: het idee dat moslims mogen liegen en bedriegen als dat de islamitische zaak maar bevordert. Exact hetzelfde schema werd door antisemieten toegepast op Joden naar aanleiding van het kol nidré. Een kleine oorzaak kan dus grote, en vergaande gevolgen hebben.

Zelfhaat

Er lopen nog héél veel Nederlanders van autochtone herkomst rond die zich het Nederland van vóór de komst van Surinamers midden jaren zeventig, vóór de arbeidsmigratie in de jaren zestig en vóór de repatriëring van het Indonesische volksdeel kunnen herinneren. De jaren vijftig dus en daarvóór. De tijd dat protestantse kindertjes niet mochten spelen met katholieke kindertjes. De tijd dat ‘gemengde huwelijken’ leidden tot sociale uitsluiting en pesterijen. (voor de jongere lezertjes van dit blog: een ‘gemengd huwelijk’ is niet zoiets als ‘gemengd zwemmen’: het betekent een huwelijk tussen twee mensen van een verschillend geloof)

Hun nazaten kennen die beklemmende sfeer nog goed dankzij de verhalen van hun ouders en grootouders en zijn er bijna collectief van overtuigd dat ze héél blij mogen zijn dat de tijden van het Mandement en andere ellende definitief voorbij zijn. Het gebeurt volgens mij niet vaak, maar die keren dát moslimkindertjes niet met andere kindertjes mogen spelen, maakt dat wél indruk op mensen die iets vergelijkbaars maar al te goed nog van vroeger kennen. En er zijn meer van die dingen die lijken op ‘hoe-wij-vroeger-waren-maar-nu-God-zij-dank-niet-meer’.

Het gaat hier dus grappig genoeg eigenlijk niet om ‘moslimhaat’, maar veel eerder om ‘zelfhaat’ en het is denk ik vooral deze laatste factor die zwaar wordt onderschat.