Frankrijk polariseert

ANALYSE - “We zijn op weg naar een verkiezing met veel proteststemmen. Met als resultaat de herverkiezing van de zittende president. Het is een vreemde paradox.” Dat zegt Bruno Jeanbart van een van de opiniepeilingsbureaus. President Emmanuel Macron staat op verlies in de peilingen, maar zijn concurrenten, de extreemrechtse Marine Le Pen en de radicaal linkse Jean-Luc Mélenchon staan nog wel op flinke afstand.

Macron denkt nog steeds gemakkelijk te kunnen winnen aanstaande zondag en in de tweede ronde op 24 april. Maar er zijn er twee belangrijke onzekerheden. Een groot deel van het kiezerspubliek reageert volstrekt apathisch en ongeïnteresseerd op de verkiezingen. Hoeveel legitimiteit wordt een nieuwe president gegund als een groot percentage helemaal niet meer aan de verkiezingen deelneemt? En hoe pakt de tweede ronde dit keer uit met Marine Le Pen, die de meeste kans heeft om door te gaan? Het is allerminst zeker hoeveel aanhangers van de uitgeschakelde kandidaten op de rechter- en linkerflank Macron in de tweede ronde zal kunnen winnen. Een belangrijk deel van degenen die in de eerste ronde voor Mélenchon kiezen zou wel eens naar Le Pen kunnen overstappen. Macron heeft in de afgelopen vijf jaar bij zowel links als rechts flink wat afkeer opgeroepen.

McKinseygate

Dat de Franse president, die veel kiezers naar de politieke flanken heeft gejaagd, in de laatste week voor de verkiezingen zo scherp daalt in de peilingen zal onder andere te maken hebben met ‘McKinseygate’. Macron wordt verantwoordelijk gehouden voor exorbitante bedragen die besteed zijn aan consultancy-bureaus zoals McKinsey die ook nog eens belasting weten te ontduiken. In het parlement heeft de oppositie daar een groot punt van gemaakt. Macron die zich graag profileert op Europese onderwerpen probeerde de schade te beperken met het voorstel voor een minimumbelastingtarief in Europa voor grote bedrijven. Dat werd begin deze week geblokkeerd door Polen. Afgezien daarvan zou McKinsey er toch niet onder vallen. Het lijkt er op dat Frankrijks voorzitterschap van de EU, noch de diplomatieke stappen van Macron om de oorlog in Oekraïne te stoppen de zittende president voldoende krediet gaan opleveren. Op binnenlandse onderwerpen zit Macron in de verdediging. Over het feit dat hij weinig heeft kunnen doen om extreemrechts in te dammen zei hij: ‘Extremen voeden zich met angsten, en angsten zijn er: klimaat, geopolitiek, de pandemie … Ik probeerde antwoorden te brengen. Maar als er angsten en grote veranderingen zijn, werkt de strategie van zondebokken veel beter.’

Zorgen over de opkomst

Le Pen zal zich vooral zorgen maken over de opkomst. Een groot deel van haar potentiële kiezers ziet helemaal niets meer in de politiek. Begin van dit jaar bleek uit een onderzoek van Le Figaro dat bijna de helft van de jongeren, met name de lager opgeleiden, niet van plan was te gaan stemmen. Dat extreemrechts anders dan vijf jaar geleden verdeeld is zal in de praktijk weinig betekenen. Eric Zemmour profiteert van zijn status als nieuwkomer, niet belast door een politiek verleden, vooral bij jongeren die hem ‘authentiek’ vinden. Maar hij komt waarschijnlijk niet verder dan zo’n 10% en zijn kiezers zullen in de tweede ronde in meerderheid door Le Pen binnengehaald worden. Toch probeert Le Pen als gematigde varaiant van extreemrechts een deel van die stemmen in de eerste ronde al te krijgen. Zo kondigde ze deze week aan boetes te gaan opleggen voor het dragen van hoofddoekjes in het openbaar. ‘Zoals de politie ook boetes uitdeelt voor automobilisten die geen gordel dragen.’ Le Pen legt in de campagne verder de nadruk op sociale programmapunten, zoals het dempen van de prijsstijgingen (BTW-verlaging op benzine), pensioenen en de lonen. Daarmee hoopt ze een deel van de traditionele werkende bevolking te winnen. Ze rekent er op dat deze kiezers haar flirt met Poetin niet kwalijk nemen.

Het midden is verdeeld

Het politieke midden is met uitzondering van Macron een slagveld. Valérie Pécresse, de rechtse kandidaat van Les Républicains heeft afgaand op de polls de beloften niet waar gemaakt. Centrum-links is hopeloos verdeeld. Het lijkt alsof de partijen in de afgelopen jaren stil hebben gestaan. Ze hebben in elk geval niets geleerd. De kans dat de ‘gele hesjes’ zich in een of andere vorm opnieuw gaan manifesteren als Macron de verkiezingen wint is groot. Hij blijft als eerste verantwoordelijk voor de politieke onrust die door de stijgende energieprijzen verder zal groeien.

Schaamte en vernedering

Elders in Europa zien we overeenkomstige trends. Rechtse en extreemrechtse partijen blijven winnen. Links slaagt er niet in een antwoord te vinden. Volgens een recent Fins onderzoek spelen emoties daarbij een grote rol. ‘De onzekerheid van het beroepsleven en een verhoogd gevoel van persoonlijke verantwoordelijkheid voor iemands mislukkingen, evenals de verwachtingen van een bepaalde levensstandaard in hedendaagse kapitalistische samenlevingen, bevorderen gevoelens van schaamte en zelfs vernedering’,  schrijven Rūta Kazlauskaitė en Gwenaëlle Bauvois van de Universiteit van Helsinki in een bijdrage op Social Europe. ‘Rechtse politieke ondernemers lijken het mobiliserende potentieel van deze negatieve emoties te hebben erkend,’ menen zij op basis van onderzoek naar reacties op extreemrechtse sociale media in Polen en de Verenigde Staten. Als compensatie voor gevoelens van schaamte en vernedering bieden extreemrechts leiders, ‘patriottische’ gevoelens van trots. Zij gebruiken daarvoor graag nationale feestdagen. De trots op de natie gaat dan samen met de afkeer van een ‘linkse’ elite die het ‘eigen volk eerst’ bestrijdt. Hiermee speelt extreemrechts in op diepgewortelde frustraties en grieven van radicaal-rechtse kiezers. Maar, concluderen de onderzoekers, ‘hoewel deze emotionele retoriek kansen biedt om verontwaardiging te uiten en empowerment belooft, een radicaal-rechts sociaal beleid draagt verder bij aan de escalatie van gevoelens van onzekerheid, vernedering en hulpeloosheid. Zo ontstaat er een vicieuze cirkel.’

Het probleem is denk ik ook dat (centrum-) linkse politici en media zich vooral concentreren op het foute gedrag van die ‘rechtse politieke ondernemers’, terwijl ze weinig oog hebben voor de misbruikte gevoelens van hun aanhangers.