Extra ecclesiam

ACHTERGROND - Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry vraagt in de Belgische krant De Morgen van 13 september aan gematigde moslims voortaan geen beroep meer te doen op de koran wanneer ze hun afkeuring van gewelddadige geloofsgenoten willen onderbouwen. Hij richt zelfs een ‘smeekbede’ tot hen, omdat ze op die manier het uitgangspunt delen van hen die ze bestrijden.

U speelt niet alleen op het schaakbord van de jihadi’s, met hun spelregels, het is alsof u zichzelf drie pionnen toebedeelt en uw tegenstander tien koninginnen.

Bij elk dispuut halen fundamentalisten immers het boek boven dat u beiden eerbiedigt als goddelijke autoriteit, en weten zij de beste papieren voor te leggen.

Aldus Boudry. Het is een iets vriendelijker formulering van een oud thema: de koran als islamitische Mein Kampf, waarin ondubbelzinnig en tot in detail alle gruwelijkheden zouden zijn voorgeschreven die moslimzeloten overal ter wereld plegen. Wie met behulp van datzelfde boek anderen tot vreedzaam gedrag wil aanzetten, faalt natuurlijk al bij voorbaat. Dat idee is het gevolg van een denkfout waar atheïsten en andere seculieren de laatste tijd steeds vaker met een forse klap in tuinen: ze luisteren alleen naar fundamentalisten.

Die lezen heilige teksten namelijk letterlijk – ‘wat er stáát’ – en dat is makkelijk te volgen. Ze beroven de teksten doorgaans ook van hun context, of voorzien ze van een totaal nieuwe. Seculieren zijn van die context vaak in het geheel niet op de hoogte en gaan dus maar af op wat ze verteld wordt. Het verhaal van de fundamentalist is ook goed verifieerbaar aan de hand van die bronnen die eenvoudig toegankelijk zijn voor de absolute, en dus ook de seculiere leek. Beide groepen hebben – met andere woorden – geen kaas gegeten van exegese en theologie en de veel ingewikkelder verhalen van gediplomeerde exegeten en theologen kunnen ze maar nauwelijks volgen. Boudry hoort bij de groeiende groep seculieren die slechts één interpretatie van de heilige schrift aanzien voor wat er in diezelfde schrift ook echt ‘stáát’.

Een voorbeeld is Boudry’s bewering als zouden vreedzame verzen uit de koran (‘er is geen dwang in de religie’ [2:256] en ‘wie één mens redt, redt de mensheid’ [5:32]) zijn ‘afgeschaft’ door andere verzen (in dat verband wordt veelal verwezen naar het ‘zwaardvers’ [9:5]). Die afschaffingsprocedure zou in de koran zelf beschreven staan, maar dat is een idee dat pas drie eeuwen na de koran is geformuleerd. Wie het ‘afschaffingsvers’ (2:106) leest met dit later uitgevonden idee al in zijn hoofd, is licht geneigd hinein zu interpretieren, maar noodzakelijk is dat niet. Het betreffende vers wordt bijvoorbeeld ook wel gelezen als betrekking hebbend op slechts één enkel incident, of als een verwijzing naar ‘tekenen’ in plaats van ‘verzen’ in de koran (het Arabische woord betekent beide).

Boudry’s bewering kan – zelfs met behoud van het idee ‘afschaffing’ – volledig worden omgedraaid. De door hem aangehaalde vreedzame verzen worden door moslimtheologen ook wel gezien als voorschriften die verzen met een meer gewelddadige inhoud afschaffen. De exegetische methode die daar achter zit, gaat niet zozeer uit van wat er staat als openbaringsbron, maar van waarom het er staat.

Er bestaan ook exegetische methoden waarmee kan worden aangetoond dat verzen die over hetzelfde onderwerp lijken te gaan – en die dus linksom of rechtsom een geval van afschaffing zouden inhouden – feitelijk niets met elkaar te maken hebben, omdat ze over verschillende onderwerpen gaan, betrekking hebben op verschillende omstandigheden of gericht zijn aan verschillende toehoorders. Die methode is meermaals uitgevonden: rabbijnen kennen hem ook.

Boudry kent al dat eenvoudige exegetische handwerk niet. Hij ziet dat slechts aan voor ‘wegverklaren’ en ‘rationaliseren’. Een vorm van oneerlijkheid dus, of op zijn best zelfbedrog. Zo zonder enig denkgereedschap moet je toch wat als je wilt aantonen dat dat boek maar bar en boos is en de wetenschapsfilosoof bedient zich dan maar van imposant klinkende cijfers.

Niettemin wordt de eeuwige foltering voor ongelovigen meer dan 120 keer herhaald in het boek waaraan u lippendienst bewijst

92 van de 114 soera’s handelen erover

Datzelfde boek (…) wijdt 164 verzen aan de jihad, de heilige strijd tegen niet-moslims

Honderdtwintig keer folteringen voor ongelovigen, hon-derd-twin-tig keer! Je zou ervan schikken, tot je je realiseert dat we op 6236 verzen in totaal spreken over 1,9% van de koran, een bescheiden Donald Duckje, zeg maar.

Over diezelfde folteringen zouden 92 soera’s van de 114 handelen, maar het is de vraag of Boudry wel weet waar hij het over heeft. Er is maar één soera in de koran die ‘ergens over gaat’: de twaalfde, waarin het verhaal uit het bijbelboek Genesis over Joseph and the technicolour dreamcoat wordt herverteld. Daarnaast zijn er enkele ultrakorte soera’s die veelal uit een soort gebedsteksten bestaan. Alle andere soera’s zijn een aaneenrijging van wijd uiteenlopende onderwerpen die noch thematisch, noch chronologisch geordend zijn, waarbij van de hak op de tak gesprongen wordt en waar leken – en trouwens ook behoorlijk wat moslims – het spoor al heel erg snel bijster zijn. Soera’s dus waar je onmogelijk van kunt zeggen dat ze ‘over een bepaald onderwerp gaan’.

Volgens mijn concordantie – alweer zo’n exegetisch basisgereedschap dat je in je eerste jaar leert kennen – komt de stam jhd in de hele koran zo’n 41 keer voor – niet 164 – en die dekken niet allemaal het veel misbruikte begrip jihad. Van die stam zijn ook woorden als ‘inspanning’ en ‘sterkste’ afgeleid. Boudry meldt bij het begrip jihad nog even voor de duidelijkheid de betekenis: ‘de heilige strijd tegen niet-moslims’, maar die betekenis is pas in de loop van de dertiende eeuw ontstaan, dankzij de Mongolen. Wederom: wie deze verzen leest door de bril die in die tijd is ontstaan, is licht geneigd hinein zu interpretieren, maar noodzakelijk is dat niet.

Boudry beheerst de theologie en exegese niet, is niet op de hoogte van de historische context waarbinnen de jihadistische korenexegese is ontstaan en beschikt over een slechts beperkt inzicht in de beschijvende statistiek. Toch durft hij in zijn smeekbede te stellen dat de vreedzame ideeën die veel moslims ontegenzeggelijk hebben, niet voortvloeien uit begrip van hun heilige schrift.

Maar vergis u niet: die verheven morele principes hebt u niet aan de Koran of eender welk ander heilig boek ontleend. Die komen van u. Dat is de stem van uw geweten, de vrucht van morele vooruitgang.

Afgezien van de vraag waar die morele vooruitgang (welke trouwens?) dan vandaan komt, wordt ook hier een denkfout gedebiteerd waar seculieren zich regelmatig aan bezondigen: (mede)menselijkheid kan niet voortvloeien uit religie of een heilige schrift, maar is slechts te vinden in een visie of overtuiging die in wezen seculier is. Extra ecclesiam nulla salus, waar heb ik dat eerder gehoord?