Europa gaat de wereld niet redden

Dit is een nieuwe gastbijdrage van Dirk Kloosterboer. Hij kijkt hierin vooruit naar de congressen van D66 en GL over de komende verkiezingen voor het Europees Parlement. De volledige versie van dit artikel kunt u elders lezen.

Met een combinatie van militaire macht en soft power moet Europa zijn positie versterken en zich inzetten voor een betere wereld, zo staat in de verkiezingsprogramma’s die D66 en GroenLinks aanstaande zaterdag vast gaan stellen. Van dat sterke Europa zal echter weinig terechtkomen – en dat komt niet alleen doordat de crisis roet in het eten gooit. Als Europa de wereld wil verbeteren, is uitbreiding een geloofwaardigere strategie.

De conceptprogramma’s van GroenLinks en D66 – geschreven voordat de impact van de crisis echt duidelijk werd – zijn tamelijk ambitieus. D66 vindt dat Europa een gelijkwaardige partner moet zijn voor andere wereldmachten, met de ambitie om de wereld rechtvaardiger, vreedzamer en duurzamer te maken. GroenLinks schetst het toekomstbeeld van een Europa dat internationaal gezag afdwingt door veel uit te geven aan ontwikkelingshulp en door troepen te leveren voor VN-missies.

Misschien kunnen deze pleidooien voor een sterker Europa worden gezien als een antwoord op de kritiek van de Franse schrijver Pascal Bruckner. Bruckner stelt dat Europa geen speler is op het toneel van de geschiedenis, maar een toeschouwer. We verwijten Amerika misschien dat het zich als avonturier gedraagt, maar Europa doet helemaal niets. De echte schande is dat Europa zich afzijdig hield in Kosovo, Rwanda, Tsjetsjenië en Darfur – en anderen het vuile werk liet opknappen, aldus de schrijver in zijn boek La tyrannie de la pénitence.

De vraag is natuurlijk of het realistisch is om te verwachten dat Europa een grotere rol gaat spelen op het wereldtoneel. Militair gezien stelt Europa weinig voor, omdat Europeanen nu eenmaal terughoudend zijn om geld in defensie te steken en om hun kinderen te laten sneuvelen. Economisch gezien zal het belang van Europa alleen maar kleiner worden door de opkomst van landen als China en India.

Vaak wordt aangevoerd dat Europa zijn gebrek aan militaire macht compenseert met soft power. Het gaat dan bijvoorbeeld om de invloed die het uitoefent via ontwikkelingshulp. Het is waar dat Europese landen hier relatief veel aan uitgeven, maar ze worden steeds vaker overtroefd door China, Iran, Saoedi Arabië en Venezuela. Deze landen gebruiken de hulp nog schaamtelozer voor strategische doelen dan westerse landen, tot ongenoegen van westerse hulporganisaties.

Kortom, of het nou gaat om militaire macht, economische macht of soft power: de ambitie van een sterk Europa is weinig realistisch. Is dat erg? Wel voor de rest van de wereld, zo zullen sommigen aanvoeren. Zij vinden dat een sterk Europa een tegenwicht moet bieden aan de machtspolitiek van Amerika en dat Europa met ontwikkelingshulp en militaire interventies problemen in de rest van de wereld op moet lossen.
Hier valt wel wat op af te dingen. In de eerste plaats is het nogal optimistisch om te denken dat een sterker Europa zijn macht op een positievere manier zou gebruiken dan Amerika de afgelopen jaren heeft gedaan. In de tweede plaats zijn de resultaten die tot nog toe zijn geboekt met ontwikkelingshulp en militaire interventies niet echt bemoedigend, om het voorzichtig uit te drukken. Kortom, we moeten bescheiden zijn over ons vermogen om de wereld te redden.

Dat is geen cynische conclusie, want dichter bij huis heeft Europa wel degelijk een positieve impact. Sinds de Europese eenwording zijn er geen onderlinge oorlogen meer geweest (al kan je discussiëren of dat wel een gevolg is van de samenwerking). Daarnaast heeft Europa een bijdrage geleverd aan het verspreiden van solidariteit, democratie, mensenrechten en de rechtstaat. De meeste EU-lidstaten waren niet zo lang geleden nog dictaturen, voert de Britse journalist Timothy Garton Ash aan. Nu zijn het democratieën. Bovendien hebben arme landen die zijn toegetreden tot de EU hun economieën flink zien groeien, met Ierland en Portugal als meest spectaculaire voorbeelden.

Vorig jaar zei PvdA-veteraan Jan Pronk in een discussie met Pascal Bruckner dat vrede in het Midden-Oosten kan worden bevorderd door Israël en Palestina uitzicht te bieden op toetreding tot de EU. Hoe serieus hij dit meende is de vraag; het idee heeft in ieder geval het PvdA-verkiezingsprogramma – dat hij zelf heeft geschreven – niet gehaald. Hoe dan ook, de achterliggende redenering snijdt hout: Europa kan door middel van uitbreiding en samenwerking bijdragen aan concrete verbeteringen in zijn directe omgeving.
Er wordt wel aangevoerd dat verdere uitbreiding nu even niet op z’n plaats is. Het Europa van vijftien landen is de afgelopen vijf jaar gegroeid naar zevenentwintig landen, maar het is nog niet gelukt om de besluitvormingsprocedures te stroomlijnen. Ook wordt aangevoerd dat Europa het voorlopig al druk genoeg heeft met het integreren van landen waar momenteel sprake is van corruptie, reactionair katholicisme en/of ernstige economische problemen. Daar komt bij dat de onderlinge solidariteit tussen de huidige EU-landen stevig op de proef wordt gesteld door de economische crisis. Het zou al met al onverstandig zijn om hals over kop nieuwe landen toe te laten. Daar zit wat in, maar dat wil niet zeggen dat je voor altijd de deur op slot moet doen.

De dromen van een sterk Europa dat overal ter wereld problemen oplost zijn niet reëel. Een geloofwaardige progressieve strategie zal gebaseerd moeten zijn op het principe: verbeter de wereld, begin bij jezelf – en je directe omgeving. Europa moet zich sterk maken voor duurzaamheid, solidariteit en versterking van de rechtstaat binnen zijn huidige grenzen. Tegelijk moet het de banden met buurlanden verder aanhalen, met als mogelijke uitkomst dat landen die aan de voorwaarden voldoen zich bij de EU aansluiten.