Eurocrisis in 2012: een goed jaar

ANALYSE - Er lijkt eindelijk een beetje rust te komen op de financiële markten. Daarom krabbelen Merkel en Hollande terug als het gaat om de ‘roadmap’ naar een verbeterde EMU, betoogt Jan Werts. Maar in 2012 is er heel wat bereikt om de crisis te beslechten. 

December zou de ‘top van de waarheid’ worden. Inzet was de ambitieuze ‘roadmap’ (Council document, 15632/12 website European Council) naar een verbeterde EMU. Maar al aan de vooravond van de bijeenkomst meldden Franse en Duitse kranten dat de discussie op de lange baan was geschoven. Na de Europese verkiezingen van juni 2014 heropent zich dat debat ten volle, zo is de bedoeling. Het nieuwe jaar moet leren of de rust op de financiële markten aanhoudt, zodat zo’n langdurig uitstel kan.

Kanselier Angela Merkel kan het met Bondsdagverkiezingen in de komende herfst niet maken behalve miljarden voor Griekenland ook nog Duitse soevereiniteit naar Brussel over te dragen. President François Hollande zit van zijn kant niet verlegen om een Europese Politieke Unie zodra die soevereiniteitsverlies meebrengt. Daarom waren Merkel en Hollande het vlak voor de Europese Raad in een half uur eens over uitstel van de operatie ‘Echte EMU’.

Toch is dit een sensationele ontwikkeling. Het was namelijk juist Merkel die in de loop van 2012 meermalen sterk aandrong op de ‘Echte EMU’ waar ze nu dan ineens voorlopig vanaf ziet. Van de beoogde Economische Unie, de Begrotingsunie, de Politieke Unie en de Bankenunie staat alleen de laatste nog op de agenda.

Euro weer sterk

Hoewel de Europese Raad in februari en mei vergadert, bespreken de politieke leiders de EMU pas in juni weer, aldus de conclusies van het beraad. Dit is nogmaals verrassend. Dezelfde Europese Raad had in oktober gevraagd om een ‘specifieke en tijdgebonden roadmap’ voor besluitvorming over de EMU in december.

Voorzitter Herman van Rompuy lanceerde daarop zijn vijftien kantjes tellende voorstel “Naar een échte Economische en Monetaire Unie.” Van Rompuy deed dit mede namens Commissievoorzitter José Manuel Barroso, de voorzitter van de Eurogroep, Jean-Claude Juncker en de president van de ECB, Mario Draghi. Dit ‘masterplan’ was overigens een opgefriste versie van het gelijknamige plan van afgelopen zomer.

Onder druk van het Europees Parlement had daarnaast Commissievoorzitter Barroso op 51 kantjes tekst een nog ambitieuzere aanpak voor politieke integratie ingediend. In dit plan neemt Brussel het begrotingsrecht van de nationale parlementen grotendeels over. Verder komen de schulden van de lidstaten via eurobonds voor gezamenlijke rekening. Zoiets vereist wijziging van het Europees Verdrag. Waarschijnlijk weet geen enkel lid van de Europese Raad hoe dit thuis uit te leggen.

Bij aankomst in Brussel zette de kanselier de toon. ‘Er zijn al veel maatregelen genomen, nu komt het op de uitvoering aan’. Hollande zei in Brussel dat ‘de politieke realiteit’ tot terughoudendheid dwingt. ‘Een aantal EU-landen wil momenteel niet horen van overdracht van bevoegdheden aan de EU. Er is zelfs een groep die ooit overgedragen bevoegdheden terug wil hebben’.

Een jaar geleden was veler verwachting dat in 2012 de eurozone uiteen zou rafelen, te beginnen met Griekenland. Het tekent de interne kracht van de Europese Unie dat zij de officieel aangekondigde versterking van de EMU nu kan afblazen. En dit zonder dat de financiële markten daarop reageren.

Deze gang van zake bewijst het gelijk van Merkel. De diverse maatregelen (zie hieronder) al genomen ter versterking van de eurozone hebben de speculanten ontmoedigd. ´De tijd waarin Europa twijfelde aan zijn euro ligt achter ons,’ zei een tevreden president Hollande.

Bankentoezicht naar ECB

Het Brusselse beraad concentreert zich in 2013 op de uitwerking van toezicht op de systeembanken en op kleinere banken die dreigen om te vallen. Deze banken komen onder direct toezicht van de ECB.  Daartoe was in juni in de Europese Raad al besloten.

Niet langer een nationale autoriteit (in casu de Nederlandsche Bank) maar de ECB wordt eindverantwoordelijk bij het toezicht. In de vroege morgen van de eerste dag van de Europese Raad kwam de EcoFin onder druk van de klok tot dit uitgewerkte besluit.

Dit akkoord over een Single Supervisory Mechanism (SSM) is de eerste stap naar de beoogde Bankenunie. Een jaar geleden was zo’n Europees bankentoezicht nog onbespreekbaar. Alle banken met een balans van meer dan 30 miljard euro of die een vijfde omvatten van het bbp van een land, komen onder toezicht.

Volgens Draghi gaat het om circa 150 instellingen. In Nederland betreft het ABN Amro, de Rabobank, ING en SNS, kortom vrijwel ons hele bankwezen.

Europees toezicht moet vermijden dat de samenleving (de belastingbetaler) nog langer opdraait voor het faillissement van een mammoetbank zoals recent de Belgische Dexia. Eigenlijk hadden alle 6000 banken onder de regeling gemoeten. Duitsland wil echter geen pottenkijkers bij zijn regionale Landesbanken en Sparkassen. Drie landen zonder de euro – het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Tsjechië – doen niet mee aan het bankentoezicht.

Banken direct steunen

In Spanje en Ierland is de eurocrisis ontstaan doordat de nationale toezichthoudende autoriteiten verknoopt waren met hun financiële wereld. Nationaal toezicht op systeembanken is extra moeilijk omdat zij wereldwijd opereren. Nationale toezichthouders hebben daar weinig grip op.

Bij haar toezicht werkt de onafhankelijke ECB samen met de EBA, dat is de Europese bankentoezichthouder in Londen die de ondergeschikte rol krijgt. De beoogde aanpak heeft als voordeel dat uniforme voorschriften zullen gelden in plaats van uiteenlopende nationale regels.

Over de details daarvan overeenstemming bereiken tussen de regeringen en het Europees Parlement wordt nog wel een hels karwei. Dit ook omdat in Duitsland (vooral bij de Bundesbank) veel verzet is tegen Europees bankentoezicht.

De regeling moet niettemin op 1 maart 2014 starten. Maar of dat lukt? Behalve het nog ontbreken van uniforme criteria speelt een rol dat de ECB geen apparaat noch ervaring heeft met bankentoezicht. De ECB moet circa 1000 nieuwe experts aanwerven. Deze operatie gaat tijd kosten.

Is de Europese verordening voor bankentoezicht eenmaal rond en is de ECB er voor klaar, dan kunnen vervolgens omvallende banken steun krijgen van het noodfonds ESM. Tot nu toe moet de betrokken regering, zoals momenteel de Spaanse, dat zelf regelen. Daardoor duwen banken de landen waar ze gevestigd zijn in de problemen. Liefst zouden de zwakke zuidelijke landen, Ierland en Frankrijk vandaag nog starten met steun aan de banken direct vanuit het ESM.

Top niet mislukt

Uniform toezicht op de banken is de opmaat naar de beoogde volledig uitgebouwde Europese Bankenunie. De Commissie en het Europees Parlement kregen van de Europese Raad opdracht tegelijk met het SSM-toezicht een nationaal deposito garantiestelsel in het leven te roepen.

Dit betekent dat de tegoeden van spaarders en beleggers in de landen met de euro uniforme bescherming zullen krijgen. Een gemeenschappelijk Europees garantiestelsel, zoals de Commissie had gewild, komt er voorlopig echter niet.

Tegelijk werken Raad en Parlement een procedure uit om omgevallen systeembanken te kunnen ontmantelen. Er komt daartoe een Single Resolution Mechanism (SRM, niet te verwarren met het genoemde SSM). Het is de bedoeling dat een bankfaillissement niet langer voor rekening is van de nationale overheid.

De financiële wereld moet daar voortaan gezamenlijk voor opdraaien. Uitdrukkelijk is – op aandringen van vooral Duitsland – afgesproken dat de bancaire wereld alle overheidssteun later terugbetaalt.

Samengevat blijkt hier dat deze top meer heeft bereikt dan de teleurgestelde media heet van de naald meldden. Het is de bedoeling de twee genoemde projecten met voorrang door de Raad van Ministers en het Europees Parlement te jagen, aldus de slotconclusies. ‘Dat is zo opgeschreven omdat het héél moeilijk zal worden over dat SRM overeenstemming te bereiken,’ zo voorspelt een diplomaat.  En zelfs als het zover is, moet nog een regeling gevonden worden om de bancaire wereld tot betaling te dwingen.

Zondaars belonen?

Frankrijk heeft met Duitsland economische groei als hoogste prioriteit in de conclusies neergelegd. Van Rompuy en Barroso presenteren daartoe in juni voorstellen. Die komen er op neer dat de regeringen hun economische hervormingen onderling beter afstemmen. Krijgt een euroland het benauwd, dan kan die regering met de EU een ‘reddingsovereenkomst‘ afsluiten.

Zulke contracten vormen een aanvulling op het Europees Semester. Het is nog niet duidelijk of die overeenkomsten  voor elk land verplicht en bovendien qua uitvoering afdwingbaar worden. Dat is overigens nu al het geval zodra een land steun aanvraagt, zoals bijvoorbeeld Ierland deed.

Van Rompuy en Barroso willen een flinke aparte begroting hebben om daaruit landen die vastlopen te ondersteunen. Tot nu toe worden zulke landen via het SGP bestraft. In de toekomst zouden zij daarentegen, mits zij saneren, een beloning krijgen. Alle traditioneel zwakkemuntlanden vinden dit een prachtidee. Maar Duitsland, Finland en Nederland, AAA-landen die de rekening moeten betalen, hebben de gedachte naar de studeerkamer verwezen.

Minister-president Mark Rutte noemde het ‘ondenkbaar dat Nederland ook maar één euro hieraan gaat afdragen.’ Het is opmerkelijk dat daarentegen Merkel zei over zeven jaar gerekend wel vijftien miljard hiervoor vrij te willen maken. President Hollande toonde zich daarmee tevreden. ‘Het plan is dus niet dood,’ aldus Barroso op de slotpersconferentie.

ECB steeds belangrijker

Hierboven kwam de toenemende rol van de ECB aan de orde. Na de Europese Raad zei een Brusselse insider dat de Italiaanse bankpresident Draghi daar veel gezag heeft. Dat is een nieuw geluid.

Men herinnert zich dat zijn Franse voorganger de beminnelijke Jean-Claude Trichet nog wel eens woedend werd omdat de Europese Raad weer niet wilde luisteren. Gesteund door zijn succes toonde Draghi zich tegenover het Europees Parlement dik tevreden. ‘Het akkoord over het SSM-bankentoezicht zal blijken het keerpunt te zijn bij het oplossen van alle problemen,’ zo voorspelde hij op 16 december.

Duitsland is de baas

2012 was een zwaar jaar voor Europese politici. Zij hebben niettemin bereikt dat de euro sterker staat dan einde 2011. ‘Toen werden wij overstelpt met vragen of de eurozone wel zou overleven,’ zei Barroso na de top.

Toch is het de vraag of het aan de politici is te danken dat de euro vandaag sterk staat. De gebeurtenissen van 2012  laten zien dat de markten tot rust kwamen dank zij de president van de ECB, Mario Draghi. Op 6 september bevestigde Draghi dat de ECB desnoods onbeperkt afgewaardeerde nationale obligaties zou opkopen. Draghi’s dreigen met deze Outright Monetary Transactions (OMT’s) bracht rust rond de euro die tot op heden voortduurt.

Hét kenmerk van 2012 was de overheersende rol van Duitsland. Als Berlijn op dit moment in de EU iets niet wil, gebeurt het niet. Wil Duitsland het wel dan gaat het meestal door. Zo dwong kanselier Merkel de 26 andere regeringen tot een begrotingsverdrag dat overheidstekorten verbiedt. Zij dicteerde of en hoeveel steun het benarde Griekenland krijgt.

Duitsland is nu de baas. Kanselier Merkel opereert in de eurocrisis stap voor stap. Zij houdt zowel rekening met het Duitse als het Europese belang als met de publieke opinie. Daarbij ziet Frau Merkel de kleinere landen staan. Dat was bij de vorige kanselier niet zo.

De EMU is opgericht om Duitsland met zijn ijzersterke D-Mark in Europa te integreren (Einbindung). Het gaat ironisch genoeg nu net andersom. Merkel heeft Europa in haar greep. In 2010 deed zij dat nog samen met toenmalig president Sarkozy. Zolang de nieuwe Franse president niet bijdraait doet Merkel voorlopig het karwei alleen.

Rutte lacherig

Premier Rutte was na afloop tevreden met het afblazen van het grootste deel van de ambitieuze plannen. Nederland wil de EU versterken langs twee lijnen, zei Rutte in de Europese Raad. Enerzijds met hervormingen die marktprikkels uitlokken en de concurrentiekracht verbeteren. Anderzijds blijft Europees toezicht volop nodig. Loopt een land qua begroting uit de pas dan wil Nederland een interventieladder inzetten. Zo’n regering verliest meer handelingsvrijheid naarmate zij verder afwijkt. In het uiterste geval moet het stemrecht in de Europese Ministerraad geschorst worden, aldus Rutte.

In de vergadering bepleitte Rutte dat als het noodfonds banken te hulp schiet, oudere schulden niet gefinancierd worden. Anders trekt Europa de concurrentieverhoudingen met de andere banken scheef. Rutte zweeg over zijn echte bezwaar: het overnemen van de megaschulden van zulke slecht geleide banken.

Krijgt Rutte zijn zin dan vallen alle nu bestaande schulden bij de benarde banken buiten de regeling. Het is de vraag of dit wel vol te houden is. De kwestie is voor nadere studie aangehouden.

Over Jeroen Dijsselbloem (Financiën) als kandidaat opvolger van Jean-Claude Juncker, voorzitter van de invloedrijke Eurogroep, deed Rutte nonchalant lacherig. ‘Er zijn voor die functie 33 kandidaten: alle regeringsleiders en hun minister van financiën, behalve die van Luxemburg.’ Nadere vragen wilde hij hierover niet beantwoorden.

Iedereen tevreden

Nooit sedert de eurocrisis losbarstte waren staatshoofden en regeringsleiders na hun bijeenkomst zó tevreden. Het leek wel een goed nieuwsshow. Volgens Van Rompuy, Hollande en de Italiaanse premier Mario Monti is het ergste voorbij. Klaus Regling, de Duitse baas van het noodfonds ESM, verwacht dat de eurocrisis binnen twee jaar gepasseerd is.

De Griekse premier Antonis Samaris, die een nieuw steunpakket van 44 miljard mee naar huis nam, zei ‘Grexit is dead’. Barroso koos zelfs de triomfalistische toon. Alleen Merkel was de dissonant.  ‘De eurocrisis zal nog zeker vijf jaar duren.’ Bezahlmeister Merkel weet dat zodra het beter gaat politici graag de ‘sense of urgency’ verliezen.

Hoe verder in 2013?

De decembertop leert dat zelfgenoegzaamheid nu om zich heen grijpt. De zes AAA-landen trappen op de rem. Tegelijk bemoeilijkt de recessie in de zwakke eurolanden verdere overheidsbesnoeiingen.

Belangrijk is dat de Europese instellingen al minstens 28 ingrijpende maatregelen hebben genomen ter bestrijding van de crisis. (Zie de lijst hieronder.) Al die regelingen zijn er gekomen vóórdat Van Rompuy en Barroso hun genoemde plannen lanceerden.

De eurocrisis brak niet uit door een gebrek aan wetgeving. Zij ontstond door het niet naleven van ooit plechtig genomen besluiten zoals het Stabiliteitspact. Het zou mooi zijn als de politici in 2013 al die genomen besluiten nu wel gaan naleven.

Maatregelen sedert 2010
1. De Commissie bestraft voortaan de eurolanden zelf in plaats van via handjeklap tussen de ministers.
2. Introductie van het Sixpack, zes omvangrijke wetten versterken het SGP
3. Idem, Twopack, versterkt rol Commissie.
4. Ingrijpend Begrotingsverdrag (Fiscal Compact) dwingt regeringen tot nultekort op hun  begroting.
5. Creatie Noodfondsen EFSF & ESM  met ruwweg 1000 miljard vuurkracht.
6. Start onbeperkt inkoopprogramma obligaties door Europese Centrale Bank i(ECB) ter afschrikking van de speculanten.
7. Megagrote (1018,5 miljard) drie-jaar injectie vanuit de ECB naar de wankele banken.
8. Grote bilaterale leningen vanuit de eurozone aan Griekenland.
9. Versterking van de onafhankelijke positie van Eurostat.
10. Voortaan verplicht maandelijkse rapportering van de lidstaten aan Eurostat.
11. Verplichte meerjarenbegroting in alle lidstaten (in Nederland de Wet Houdbare Overheidsfinanciën).
12. Europees Semester i controleert voortaan economisch en fiscaal beleid van de regeringen.
13. Akkoord Pact Concurrentiekracht (herziening pensioenleeftijd, hypotheekrenteaftrek, e.d.).
14. Akkoord Pact voor Groei en Banen via injectie van 120 miljard euro.
15. Creatie van de reguliere Eurotopconferentie.
16. Creatie European Systemic Risk Board i. Deze instelling controleert vanuit Londen het hele financieel stelsel samen met de ECB.
17. Creatie Europese Bankenautoriteit i (bankcontroles) te Londen.
18. Creatie ESMA (European Securities and Markets Authority)  te Parijs.
19. Creatie European Insurance and Occupational Pensions Authority (controleert verzekeringen en pensioenen) vanuit Frankfurt.
20. Afschrijving Griekse staatsschuld met 53,5 %.
21. Opwaardering van de Commissaris voor de euro.
22. Invoering Financiële Transactie Taks teneinde financiële wereld te disciplineren en om de stroppenpot te vullen.
23. Invoering van de kapitaalvereistenrichtlijn (CRD-IV) die  eigen kapitaal en de bonusregeling in de bankwereld regelt.
24. Miljardeninjectie (200 miljard) ter versterking van het IMF.
25. Introductie (als proef) van project-euro-obligaties.
26. Versterking uitleencapaciteit Europese Investeringsbank i Bank via mega-injectie met hefboomeffect (180 miljard).
27. Openstelling van het noodfonds ESM voor rechtstreekse redding van banken.
28. Opwaardering van Eurogroep met extra staf.

Al deze maatregelen zijn overeengekomen vóór de komst van het ‘Masterplan Van Rompuy’.

Via Montesquieu Instituut.