COLUMN - U kunt het vrijwel niet gemist hebben: collega’s van me hebben in Nieuwegein bij een opgraving een graf gevonden uit de Swifterbant-cultuur van 6000 jaar oud, met daarin een baby in de armen van een vrouw. We weten nog niet of het de moeder was. Behalve het Nederlands Dagblad en het Reformatorisch Dagblad hebben alle kranten er aandacht aan besteed. Op televisie kunnen u de nieuwsberichten ook nauwelijks ontgaan zijn. Bekijkt u even kort het bericht van het NOS-journaal en u bent weer bij.
Keurig uit de web-versie van het NOS-journaal geknipt is het vervolg van het interview waarin de journalist aan mijn collega suggereert dat ze ook ‘een stukje emotie’ had opgegraven. Hoe reageer je in vredesnaam als een journalist dát zegt?
De beste stuurlui staan aan wal en zo van een afstandje heb ik wel een suggestie. Ik blog daar over vanwege een behoorlijk pertinente opmerking van één van de reageerders op een eerdere blogpost, die ging over de tijdloosheid van emoties bij mensen in het verleden, oftewel de vraag of we bij mensen uit het verleden vergelijkbare emoties mogen veronderstellen als bij vergelijkbare gebeurtenissen nu.
Of we in Nieuwegein ‘een stukje emotie’ hebben opgegraven, staat nog maar te bezien. De samenleving zo rond 4000 v.C. (en nog lang daarna) was er één waarin de helft van alle kinderen hun eerste levensjaar niet haalde. Kindertallen waren hoog en elk gezin had wel een paar overleden zuigelingen te betreuren. Dat geldt dan voor gezinnen waarin de moeder niet voortijdig in het kraambed sneuvelde. Het zou kunnen zijn dat het graf in Nieuwegein daar een voorbeeld van is.
Kinderen krijgen was destijds ook iets dat je eerder overkwam dan dat je ‘ervoor koos’, zoals wij nu doen. Het ligt dan voor de hand om te veronderstellen dat ouders, en mensen in het algemeen, ook heel anders omgingen met zuigelingensterfte. Etnografische parallellen tonen ook aan dat er samenlevingen zijn waarin kinderen pas gezien worden als een individu als ze eenmaal de kleuterleeftijd hebben bereikt, en de kans op sterfte behoorlijk is afgenomen. Soms krijgen ze zelfs hun naam pas als ze wat ouder zijn.
Bij alle vondsten van begraven individuen krijgen archeologen de neiging een naam te geven aan de overledene. Bij de vrouw en de baby zou dat ook kunnen gebeuren, terwijl het best wel eens zo zou kunnen zijn dat de baby nooit een naam gehad heeft. De laatste jaren zijn gezichtsreconstructies ernstig in de mode gekomen. Het zijn allemaal pogingen om aan anonieme personen een identiteit (terug) te geven.
Een aantal jaren geleden werden – eveneens door mijn collega’s opgegraven – begravingen van het Sint Gangolf Gasthuis in Haarlem herbegraven. Die stamden uit de vijftiende eeuws dus je kon ervan uit gaan dat het hier christenen betrof. Bij de ceremonie werd door een plaatselijk koor de oudst bekende polyfone requiemmis gezongen: die van Johannes Ockeghem, eveneens vijftiende eeuws. Natuurlijk gaat ook hier gedacht worden over fatsoenlijk herbegraven. Die emotie, onder moderne archeologen en publiek, is het ‘stukje emotie’ dat er in dit verband eigenlijk meer toe doet.
Reacties (20)
Zijn er etnografische data beschikbaar die de stelling ondersteunen dat mensen in samenlevingen met een hoge kindersterfte niet of nauwelijks verdriet voelen bij het overlijden van een kind, of een partner?
@1: Dergelijke data zullen eerder het tegendeel staven. Een kind baren is toch wat meer dan een puistje uitduwen.
Lijkt mij dan, hè, als man zijnde.
Allicht. Die 6000 jaar is voor hun toch een beetje een magische grens…
Een graf met daarin een baby in de armen van een vrouw is ook een stukje emotie @0 is meer een stukje gebrek aan emotie.
Als een olifanten en andere dieren emotie tonen bij de dood van een familie/soortgenoot, waarom moet men dan de vraag stellen of een mens (met uitzondering van psychopaten) dit ook kan/doet?
@5: Emotie is een overlevingsmechanisme; emotie zorgt er voor dat er groepen ontstaan die samen werken en voor elkaar zorgen, emotie zorgt er voor dat je reageert op gevaar, emotie zorgt er voor dat mensen een baby die alles bij elkaar jankt, die alles onder schijt, die om de paar uur gevoed moet worden en zelf geen flikker doet “geweldig lief en schattig” vinden in plaats van dat ze dat kleine zwaar overlast gevende volk aan hun lot overlaten en hard wegrennen.
@4: Alsjeblieft, geen stukjes. Stukjes zitten in je neus.
No emotion involved?
https://www.archaeology.org/issues/200-1601/features/3955-illinois-hopewell-bobcat-burial
@8 Je vergelijkt nu de interpretatie van de vermoedelijke emoties van de makers van een graf van een lynx-kitten van tussen de 200 voor en 500 na Christus in Noord-Amerika met de interpretatie van de vermoedelijke emoties van een vrouw met kind van 6000 (!) jaar terug in de lage landen.
In het geval van de lynx gaat het waarschijnlijk om een huisdier, een weesje dat men heeft getracht in leven te houden, maar dat gestorven is door ondervoeding bij gebrek aan moedermelk.
Je kunt je zomaar voorstellen dat het een speelkameraadje voor de kinderen was, en dat die verdriet hadden toen het beestje overleed, en dat ze het daarom hebben begraven. Dat is zelfs een vrij voor de hand liggende verklaring.
Zegt dat wat over hoe mensen in een heel andere regio en in een veel vroeger tijdperk de dood van een moeder en kind beleefden? Nee.
Heeft Richard Kroes een punt dat we op moeten passen om onze hedendaagse, 21e gevoeligheden terug te projecteren op mensen van zesduizend jaar geleden? Ja, daar heeft ‘ie een punt, en ook dat journalisten de neiging hebben om overal een Hart-van-Nederland-onderwerp van te maken.
@9: Het is arrogant te denken dat gevoelens omtrent de dood en verlies nu anders zouden zijn dan 6000 jaar geleden en daarmee doe je een Baudetje.
De pose van @0 zegt al genoeg, er is een 2000 jaar oud boek die dat soort gevoelens tot meer dan 3000 jaar geleden omschrijft en en zijn hersengebieden die daartoe al miljoenen jaren zijn ontwikkeld, 6000 jaar is niets meer dan een klein minuscuul stipje in de evolutionaire tijd.
Grote platitudes vieren weer eens hoogtij.
Alleen al het ontwikkelen van een begrafenisritueel laat zien dat de begraven dode een levend onderdeel uitmaakt van het beleefde heden van de groep. Hart van Nederland genoeg voor je? Het is die basis.
@10 Hoezo is dat arrogant? Enige scepsis lijkt me juist van bescheidenheid getuigen.
Enig idee hoe gebruikelijk het doden en veronachtzamen van zuigelingen was in lang vervlogen tijden?
Zelfs de bijbel, waar je naar verwijst, bevat nog echo’s van een tijd waarin het gebruikelijk was om alle eerstgeborenen onder mens en dier te offeren aan Jahwe (Exodus 13:2). Dat wordt dan in erop volgende passages wel zo gedraaid, dat je het kunt vrijkopen met een offerdier (vs. 11-13; vgl. Gen. 22), hetgeen dan in Numeri 3:11-13, 44-48 wordt veranderd in een belasting om de priesterkaste te onderhouden, maar het begint met het gebruik om het eerstgeboren kind aan de godheid te offeren.
Merk trouwens op dat Numeri 3:15, 40 eist dat kinderen pas na een maand worden geregistreerd (dit vermoedelijk ivm zuigelingensterfte). Dat sluit enigzins aan bij wat Kroes daarover zegt:
Nu kun je natuurlijk tegenwerpen dat andere primaten ook lijken te rouwen om soortgenootjes, en wijfjes om hun overleden kinderen; en dat ze elkaar ook troosten. En dat lijkt me een valide tegenwerping.
Maar zelfs dan blijft het raadzaam enige slagen om de arm te houden bij het onverkort projecteren van onze eigen emoties op groepen mensen uit het verre verleden, in omstandigheden die we ons helemaal niet kunnen voorstellen.
@12: Je vergelijkt hier belastingen (overheidsmaatregelen) met emoties van individuen. Het feit dat er hoge zuigelingensterfte was en dat daardoor pas na een maand geregistreerd hoefde te worden, zegt niets over de emotie van de moeder.
En bij een begrafenis van moeder met kind zegt die registratie al helemaal niets over de emotie van de vader.
Een probleem is dat het allemaal vermoedens zijn. Zowel wat Richard zegt als wat jij zegt. Allemaal gelul met heel weinig grond.
En je argument van infanticide? Je, het zal opgetreden zijn. Honger, ziektes, armoede, erfelijke aandoening, kreupel, verkeerde timing van de geboorte. Ik kan me er van alles bij verzinnen maar het zegt 1) niets over de emotie en 2) niets over de frequentie van voorkomen. In elk geval heeft de menselijke bevolking kunnen groeien dus de traditie van kindermoord kan nooit zo groot geweest zijn: de natuurlijke sterfte erbij moet er een geboorte overschot geweest zijn. Misschien is het goed de berekening eens te maken en te kijken hoe hoog die kindermoord geweest kan zijn.
En dan nog zegt het niets over de emotie.
Wat #11 zegt: alleen de begrafenis al geeft een emotie aan, een gevoel. Wellicht geritualiseerd maar toch. En als je dat niet wil zien, dan hebben we simpelweg geen discussie.
NB: En al die bijbelcitaten? Die referentie aan het infanticide-idee van Abraham? Ik kan me zo voorstellen dat hij een eenling en een beetje gestoord was en dat de meerderheid van de bevolking het niet met hem eens was. Dat dat in de loop van de tijd veranderde o.a. door infanticide af te voeren en er een belasting voor in de plaats te zetten geeft al aan dat infanticide nou niet echt populair was om volgelingen te krijgen.
Bekijk deze video: Happiness, TED/Copenhagen, Dark side of happiness (en vooral de driehoek op 4.25-4.34 min), Happiness heeft meerdere facetten, waaronder emoties.
@13 We weten helemaal niet of Abraham geleefd heeft (de kans dat ‘ie uit de duim gezogen is, is best groot; idem met Mozes), en allerlei literaire en theologische motieven reduceren tot de individuele psychologie van een fictieve figuur, slaat de plank mis.
De verwikkelingen van de literaire figuur ‘Abraham’ vervult in dat verhaal een aantal functies, en één van de functies – in een samenleving waarin men nog een besef had van dat men vroeger de eerstgeborenen aan de godheid offerde – zou zomaar kunnen zijn een beeldende legitimatie te scheppen waarom dat er een aantal eeuwen later niet meer hoefde.
‘Het zal opgetreden zijn’, zegt ‘ie dan. We hebben het in sommige prehistorische perioden over naar schatting de helft van de meisjes, en afhankelijk van de schatting tussen de 15%-20% of zelfs tot wel 50% van de jongens.
Wat denk je dat dit doet met je psychologie, als je routinematig je eigen kinderen doodt en verwaarloost? We kunnen er slechts naar gissen, maar da’s nou net Kroes’ z’n punt: dat we er slechts naar kunnen gissen, en dat je dus niet onze hedendaagse emoties moet projecteren op mensen van zesduizend jaar of langer geleden.
@15: Allemaal heel leuk en aardig dat dwaalspoor van @12 en @15 maar het gaat hier niet om kindermoord maar om een MOEDER met een kind van minder dan een half jaar oud die in een symbolische pose begraven zijn. Waarom überhaupt begraven als er geen emotie is?
De suggestie die @0 doet dat daar geen emotie bij betrokken zou zijn is complete kwats. Emotie is universeel en moet al ontwikkeld zijn voordat de mens uit Afrika vertrok tussen de 500.000 jaar en 1.200.000 jaar geleden, die 6000 jaar is niets.
Dat er culturen/geloven zijn die daar op een andere manier mee om gaan doet niets af van de emotie, ze gaan er alleen op een andere wijze mee om. Bijvoorbeeld een geloof in een hiernamaals maakt het gemis dragelijker. Met jouw logica zouden arabieren ook geen enkel gevoel hebben omdat er idioten zijn die hun kinderen op een zelfmoordmissie sturen.
@15: Is er een rekenmodel in public domain voor die claim dat 50% van de babies werd gedood? Voor de vervolg-kindersterfte, de gemiddelde leeftijd van de mens heb ik iets van een gevoel dat dat toch wel heel erg hoog is. Zelfs 20% lijkt me hoog. Je zult voor de handhaving van de populatie echt rekening moeten houden met de normale kindersterfte (voor de reproductieleeftijd) voordat je als samenleving infanticide gaat plegen op zo’n schaal.
Ik neem aan dat er een populatiedynamische berekening van bestaat. Om iets over dit onderwerp te kunnen zeggen zal die ter tafel moeten komen. Ik kan geen model vinden. Ik heb die boeken niet op de plank staan. Iemand? (en ja, prediker, voordat je weer expertise gaat eisen, ik heb ook nog andere dingen gestudeerd en daar kwam populatiedynamica bij kijken)
En los van alles, als de samenleving infanticide pleegde omdat men dacht dat dat beter was voor die samenleving wil dat niet zeggen dat er geen emoties mee samenhingen. Dat te zeggen projecteer ik geen hedendaagse emotie op de geschiedenis, ik claim alleen dat individuen – bv de partner en vader (of de familie) van de begravenen in Nieuwegein – emoties hadden en dat zo’n begrafenis daar een uiting van kan zijn. Als je dat niet wil zien, ontken je als historicus een eigenschap van de mens, die een drijfveer is (of kan zijn) van veranderingen. Vertel me anders eens: waarom zou de mens van 6000 jaar geleden geen emotie hebben gekend?
Of verklaar anders eens waarom infanticide verdwenen is. Zou dat echt alleen zijn omdat landbouw ontstond? Of ontstond landbouw omdat de mens van zijn kindermoord af wilde? Is daar iets over bekend @Richard?
Richard zegt: Kinderen krijgen was destijds ook iets dat je eerder overkwam dan dat je ‘ervoor koos’, zoals wij nu doen.[…]Soms krijgen ze zelfs hun naam pas als ze wat ouder zijn. Jazeker, dat was zelfs tot relatief kort geleden nog in Nederland geldig. Men zal anders met kindersterfte omgegaan zijn vanwege de hogere frequentie van voorkomen. Maar wil dat zeggen dat er geen emoties bij kwamen kijken? Zou de prehistorische vrouw bevallen zijn van IETS, dat haar niet na stond? Dat geen band met haar had? Jongens, we kunnen gaan discussiëren over invloed van emoties, over sterkte van emoties maar wat mij betreft kunnen we niet gaan ontkennen dat mensen emoties hebben en hadden. De emoties zijn hetzelfde, de uiting, verwerking en procedures ter controle van de emoties zijn anders.
En dus, @Richard en @prediker, vind ik de argumentatie rondom die emotie nogal magertjes en over infanticide – prediker en ik lezen dezelfde wiki – trekken we blijkbaar andere conclusies. Dat kan maar ik vind het erg onbevredigend waar jullie mee komen.
-EDIT-
Ik zie dat gbh#16 mij in dee voor was. We zeggen over emotie eigenlijk hetzelfde.
@16 Je stelt nu een psychologische vraag over een historische kwestie, namelijk: hoe valt dat graf antropologisch te interpreteren?
Je veronderstelling is daarbij dat alle begrafenisrituelen vanuit de emotie van rouw gestuurd en gedomineerd worden.
Dat is maar de vraag. De Duitse prehistoricus Karl Narr schrijft voor de Encyclopedia Britannica:
Daar staat dus met zoveel woorden dat we niet weten wat de achterliggende gedachte van die begrafenisrituelen was, en dat het ook goed kan zijn dat men daarmee wilde voorkomen dat levende lijken gingen ‘spoken’.
Verder: dat infanticide in bepaalde prehistorische perioden veel voorkwam is relevant omdat het een indicatie is hoe ver die wereld van ons af staat, en dat je dus niet zonder meer moderne gevoeligheden terug kunt projecteren op prehistorische mensen.
@17 Geen idee. Er staan voetnoten bij, die kun je volgen. Kom je er vanzelf achter.
Dat ontkent ook niemand, dus je hele bijdrage aan deze discussie is daarmee nogal loos geworden. Er ‘kan’ van alles zo zijn geweest, alleen: we weten dat niet, en waar Richard kritiek op heeft is het op de emoties spelende frame van de journalist, dat deze kiest omdat die een verhaaltje aan zijn publiek moet verkopen dat er lekker inglijdt.
Of de archeoloog of paleoantropoloog maar even in willen stappen en de emoties willen leveren. Terwijl dat hun expertisegebied niet is. Als je dat wil horen, moet je een BN’er vragen om commentaar te leveren op zo’n vondst.
@18: Infanticide komt nog steeds voor en er zijn geen aanwijzingen dat infanticide traditioneel voor kwam in ons deel van de oude wereld. In delen van de wereld is de kindersterfte nog steeds zeer hoog en er is geen enkele reden te veronderstellen dat die mensen daar geen emotie bij hebben tenzij jij jezelf net als Baudet superieur acht boven die “derde wereld apen”.
Karl Narr was er niet bij en ook dat is in deze niets meer dan speculatie. Daarbij is angst voor spoken ook een emotie die er in het heden ook nog steeds is, dat maakt de rouw niet minder. Rouw is zo wie zo een opvolging van 5 emotionele fasen. Dat er wel emotie bij was blijft de meest waarschijnlijke optie en @0 is dan ook kwats.