De zwarte markt van Cuba

Dit is een gastbijdrage van “Cohiba”. Geschreven op basis van opgedane ervaringen.

Aanstaande zaterdag, 16 april 2011, is voor Cuba een belangrijke dag. Dan begint het zesde congres van de Communistische Partij van Cuba. Waarom dat zo belangrijk is? President Raúl Castro, broer van de nog steeds onbetwiste leider Fidel, heeft gezegd dat het Cubaanse Socialisme economische hervormingen nodig heeft.  Het gaat niet goed met de Cubaanse economie. En over die economische hervormingen gaat de partij op het komende congres praten. Het mag dan wel niet goed gaan met de officiële Cubaanse economie, maar de officieuze Cubaanse economie – de zwarte markt – draait als een tierelier. Er is geen Cubaan die zonder deze zwarte markt kan overleven. Het eiland drijft er op. Een paar voorbeelden van hoe het grootste deel van de Cubanen dag in dag uit overleeft.

In een luxe hotel in Havana eten Westerse toeristen rundvlees. Voor hen iets heel normaals, maar voor de doorsnee Cubaan iets onbereikbaars en daarom zeer gewild. In de keuken van datzelfde hotel wordt behalve gekookt, ook gesjoemeld. Personeel smokkelt het rode vlees het hotel uit en daarna begint de handel. Ze bellen vrienden om te zeggen dat ze ‘het rode’ in huis hebben. Aan de telefoon kun je maar beter voorzichtig zijn, want je weet nooit wie er  meeluistert en daarom wordt het beestje niet bij de naam genoemd. Bij Maria, een vrouw van in de veertig, loopt het water al snel in de mond en zo komt dat stukje rundvlees via het hotelpersoneel en via de tussenpersoon in haar braadpan terecht. Alle handen die ‘ het rode’ hebben aangeraakt, verdienen er aan en de staat verliest: de zwarte markt van Cuba.

Via het postkantoor heeft de regering het afgelopen half jaar brochures verspreid om de economische veranderingen aan te kondigen. Eén van die brochures begint met een citaat van de nog steeds onbetwistbare leider Fidel Castro: “Revolutie is vechten voor onze dromen”. Daaronder een opvallend nuchter citaat van zijn broer Raúl: “De economische strijd is vandaag, meer dan ooit, onze belangrijkste ideologische taak”. Zo wordt het bonnenboekje waarmee Cubanen gesubsidieerde eerste levensbehoeften kunnen kopen op termijn afgeschaft en zullen veel Cubanen worden ontslagen, waarna ze een eigen zaakje moeten beginnen én belasting moeten gaan betalen. Dit suggereert een vrije markt, maar niets is minder waar. De nieuwe economie moet niet verward worden met het kapitalisme, dit wordt een Cubaans model waarin de staat alles wil blijven controleren: “De nieuwe economische politiek houdt vast aan het principe dat alleen het socialisme in staat is om de problemen te overwinnen en in het nieuwe economische model overheerst de planning en niet de markt”.

Maar wie een tijdje meedraait op het socialistische Cuba ontdekt dat ook daar de markt hoogtij viert: de zwarte markt welteverstaan. In Havana zit, dichtbij een legale groente- en fruitmarkt, een oude vrouw op een muurtje. Ze heeft wat bezems en emmers naast zich en een kleine tas op haar schoot. Als ik stil sta gaat meteen dat tasje open en biedt ze me koffie aan. Zo’n piepkleine zakje koffie van 115 gram die de Cubaan met het bonnenboekje kan kopen voor vijf pesos. “Vijftien pesos”, fluistert ze.  Ze heeft een pensioen van 240 pesos en daar kan ze niet van rondkomen. Daarom verkoopt ze -met vergunning- huishoudelijke artikelen op straat. “Maar koffie verkoopt beter”, kreunt ze,“en daar heb ik géén vergunning voor”. Volgens de nieuwe wetten kan deze vrouw een boete krijgen van twee tot acht keer haar maandelijkse pensioen. Maar de nood is groter dan de angst en daarom biedt ze iedere voorbijganger zo’n zakje koffie aan.

Een Cubaan verdient gemiddeld 300 a 350 pesos cubanos. Officieel worden deze pesos ‘Cup’ genoemd, in de volksmond ‘moneda nacional’ of gewoon ‘pesos’. Maar vrijwel alle luxe goederen kunnen alleen worden gekocht met pesos convertibles, die officieel ‘Cuc’ heten en in de volksmond ‘dolares’. Eén Cuc is ongeveer 24 tot 25 pesos cubanos waard, waarmee het gemiddelde Cubaanse salaris uitkomt op twaalf tot veertien Cuc. Vergelijk dit maandsalaris eens met de prijzen van luxe goederen: een spijkerbroek kost zo’n twintig Cuc, een liter melk 2,75 Cuc, een half pond koffie 3,45 Cuc en een blikje bier – voor wie dorst heeft in het altijd warme Cuba- één Cuc. Geen wonder dat de Cubaan continue op zoek is naar die Cucs. De regering heeft in de brochures aangekondigd op termijn één munteenheid te willen invoeren en de salarissen te willen verhogen, maar geen Cubaan die dat op dit moment serieus neemt.

Een snelle manier om Cucs te verdienen, maar ook bijzonder riskant, is het illegaal verhuren van kamers aan buitenlanders. Een Cubaan mag maximaal twee kamers verhuren, maar heeft zich aan strenge regels te houden. De kamers worden voor zo’n 25 a 30 Cuc per nacht verhuurd en officieel moet de verhuurder een forse belasting betalen: onafhankelijk van het aantal gasten komt deze belasting neer op 200 Cuc per maand per verhuurde kamer.  De Cubaan die zo’n groot risico niet aandurft kiest voor het illegaal verhuren van een kamer. Wanneer hij alleen al vier nachten per maand een buitenlandse toerist in huis heeft is hij al 100 Cuc rijker. En natuurlijk zit hieraan ook weer een groot risico vast, je moet op z’n minst je buren kunnen vertrouwen, want in de aangekondigde wetten staat op deze overtreding wel een hele hoge boete: duizend Cuc oftewel zo’n zeventig maandsalarissen.

In Havana loop ik aan tegen een man die alles aanbiedt wat maar los of vast zit; kleding, rum, sigaren. Hij neemt deze goederen over van een ander en is een uitblinker in het aan de man brengen van spullen. Vandaag heeft hij kreeft, iets bijzonder illegaals. Omdat de buitenlanders het graag lusten en de Cubaanse staat er de nodige divisa mee kan verdienen, mag kreeft alleen in staatsrestaurants worden verkocht. Op straat wordt het vaak aangeboden en in illegale restaurantjes wordt het heerlijk klaar gemaakt. De kreeft die de man me aanbiedt kost 15 Cuc. Hij heeft het zelf voor tien Cuc gekocht en verdient er dus vijf Cuc aan. Als ik ’s avonds bij vrienden het grijze schaaldier in de pan zie veranderen in een mooie roze kreeft en in de kleine keuken de sfeer van de illegaliteit proef vraag ik hen of ze nooit bang zijn in dit land. Het bereiden van een kreeft in eigen keuken is al strafbaar en daar staan we dan! “Bang?”, lacht één van de vrienden. “Als we bang zijn kunnen we helemaal niets meer doen, we moeten wel zo leven”. Na een heerlijke maaltijd kijkt hij me aan “ik moet nu de bewijzen van onze criminele daad gaan vernietigen”, zegt hij serieus. Ik kijk naar buiten en zie dat het ondertussen donker is geworden: “ je gaat de schalen van de kreeft ergens op straat gooien?” Hij knikt, trekt z’n jas aan en loopt met het vuilniszakje naar buiten.

Voedsel is een groot probleem op Cuba. Zo’n vijftig procent van de Cubaanse grond wordt niet benut en Cuba moet voedsel importeren. Aartsvijand nummer één, de Verenigde Staten, voert nog steeds een fel sanctiebeleid waardoor buitenlandse investeerders zich wel drie keer bedenken voordat ze met Cuba in zee gaan. Cuba moet het vooral hebben van het toerisme en al het beschikbare eten gaat daarom naar de hotels waar de toeristen voor de noodzakelijke harde valuta zorgen.

Goed voedsel is dus schaars en zorgt voor een goed florerende zwarte markt. Langs de hoofdweg tussen Camaguey en Cienfuegos staan overal boeren te wapperen met strengen knoflook, stukken kaas, zwarte bonen, uien en zelfs levende hanen. Natuurlijk stop ik. In Havana was op de legale markt nergens een zwarte boon te vinden en hier staan boeren met kilo’s langs de weg. “Een halve Cuc per pond”, zegt een boer die er uitziet als een cowboy uit Texas. “Waarom hij hier langs de weg staat?”, vraag ik aan een volgende boer die wat spraakzamer is. Want het is zo illegaal als wat. De boeren moeten hun opbrengsten voor lage prijzen aan de staat verkopen of ze moeten betalen voor een standje op de markt. “Langs de weg verkopen levert meer op”, zegt hij en het gevaar voor een boete van één tot drie maandsalarissen neemt ook deze man voor lief.  Als ik hem vraag waarom hij zijn bonen niet in Havana gaat verkopen begint hij te schreeuwen“Als dat eens zou mogen! Ik mag niet in een andere provincie verkopen, overal langs de kant van de weg staan inspecteurs”. En bovendien heeft hij in de stad  geen contacten om zijn illegale waar aan de man te brengen. Zíjn contacten zijn de vrachtwagen- en de buschauffeurs die zijn bonen kopen, de zakken tussen hun lading of tussen de koffers van hun passagiers verstoppen en zelf thuis in Havana doorverkopen.

De aangekondigde afschaffing van het bonnenboekje dat op Cuba al sinds de invoering van de Amerikaanse handelsblokkade in 1962 functioneert, is een tegenslag voor die Cubanen die daarmee iets extra’s weten binnen te halen. Iets waar ze volgens het socialistische systeem geen recht op hebben, bijvoorbeeld melk. Vloeit de melk en de yoghurt in de all-inclusive resorts in overvloed, dat is niet het geval in de staatswinkels. Er zijn maar drie groepen Cubanen die recht hebben op gesubsidieerde melkpoeder: kinderen t/m zeven jaar, ouderen en zieken met een doktersverklaring. En bij de laatste groep gaat er nog wel eens wat niet volgens de regels: in één van de grotere Cubaanse steden ontmoet ik een kerngezonde man die bevriend is met een dokter. Deze arts heeft een verklaring voor hem geschreven en met deze valse verklaring koopt de kerngezonde man elke maand een kilo melkpoeder waarmee hij liters melk kan maken en waarvoor hij een kleine drie pesos cubanos betaalt. Ter vergelijking: in de cuc-winkel kost één liter gesteriliseerde melk 2,75 Cuc, oftewel 69 pesos cubanos.

De staat wil korte metten maken met “deze ondergrondse handel” staat er in één van de brochures en “het is van essentieel belang dat iedereen de wet naleeft”. En zo verdient een groot deel van de Cubanen dag in dag uit geld in het illegale circuit, continue om zich heen kijkend of niemand hem of haar in de smiezen heeft.

Wanneer gaat die inventieve, handige Cubaan nu eindelijk eens een keer openlijk in verzet?, vragen velen zich af. Wanneer pikken ze het niet langer? Op Cuba zijn er verzetsgroepen in allerlei soorten en maten; er zijn bloggers, zoals Yoani Sanchez, die met hulp van buitenlanders goed werkende blogs bijhoudt, die voor Cubanen overigens onbereikbaar zijn. Er zijn dissidenten, zoals Oswaldo Paya, die via juridische weg hebben geprobeerd de wetten te veranderen. Er zijn rappers, zoals ‘Los Aldeanos’ die via prachtige muziek de rauwe werkelijkheid laten horen. En er zijn de ‘Damas de Blanco’, vrouwen die wereldwijd bekend werden door hun wekelijkse stille marsen voor de bevrijding van politieke gevangenen. Maar wat er tot nu toe op Cuba nog ontbreekt is een nieuwe leider, iemand die zowel zijn nek durft uit te steken als het vertrouwen heeft van de verdeelde Cubaanse bevolking. Kortom: iemand die de massa weet aan te spreken. Tot nu toe overheerst de angst. In februari zond de Cubaanse televisie een documentaire uit waaruit bleek dat de woordvoerder van de ‘Damas de Blanco’ – Carlos Serpa – niet de dissident was waarvoor velen hem hielden, maar een agent van de Cubaanse geheime dienst. In de documentaire laat hij zien hoe de ‘Damas de Blancos’  contacten hebben met het buitenland. En zo wordt het wantrouwen gevoed. Er zijn niet veel Cubanen die zomaar een andere Cubaan vertrouwen. Een ober in een mooi toeristenhotel in Havana gaat over de balie hangen als ik hem de vraag stel wanneer hij de straat op zou gaan: “Ik heb nog een baan, ik heb een gezin, ik ga niet als eerste, maar als er een hele horde de straat op gaat, loop ik meteen mee”.