OPINIE - In de tweede helft van de vorige eeuw leek religie definitief op zijn retour. Samen met Fukuyama’s ‘eind van de geschiedenis’ was ook de georganiseerde godsbelevenis een gepasseerd station. Exit de hocus pocus van wonderbaarlijke verschijningen en blinde gehoorzaamheid aan onzichtbare machten die onzinnige handelingen en rituelen vereisen om gunstig gestemd te worden.
Niets van waar. Religie is ‘hot’, alom en vooral dwingend aanwezig.
In het Midden Oosten proberen bebaarde, gemaskerde en met Kalasjnikovs zwaaiende boze mannen een heus middeleeuws kalifaat te vestigen, waar de rechten van wie niet tot de eigen groep hoort systematisch vertrapt worden en vrouwen onzichtbare, tweederangs burgers zijn.
Maar ook in de Verenigde Staten timmeren christenfundamentalisten naarstig aan de weg. Daar vinden we meer neoliberale varianten van het geloof. De religieuze component lijkt vooral ingegeven door de financiële behoeften van de predikant en de belangen van de conservatieve en ultrarijke elite. Van buiten ziet het er soms uit als Disneyland, maar die façade verbergt extreme dwingelandij en ultieme bekrompenheid. Volgelingen deinzen niet terug een abortuskliniek op de korrel te nemen, of een daar werkende arts om te leggen.
Qua intellectuele bagage hebben deze christenen net zoveel te bieden als hun islamitische tegenhangers. Alles wat er te weten valt – zo meent in ieder geval de fundamentalist – staat in enkele eeuwenoude obscure en cryptische geschriften. De schrijvers hiervan heten geïnspireerd te zijn door goddelijke influistering. Nadat deze eenmaal op papier was gezet, is het oorverdovend stil geworden. Eeuwenlang hebben wij taal noch teken vernomen. Dit weerhoudt gelovigen niet, ondanks het ontbreken van nieuwe aanwijzingen, overal de goddelijke aanwezigheid te zien.
En jammer voor de mensen die de zogeheten ‘oosterse wijsheid’ bejubelen als antwoord op het zingevingsvraagstuk waar wij in de westerse consumptiemaatschappij mee schijnen te worstelen: ook hindoes laten zich niet onbetuigd en zelfs boeddhisten blijken behoorlijk om zich heen te kunnen slaan, getuige de ontwikkelingen in bijvoorbeeld Sri Lanka en Birma. De oosterse mens is geen beroepspacifist.
Gemarteld, verminkt of vermoord worden door een christen, moslim of boeddhist; het eindresultaat is overal hetzelfde.
Psychologische mechanismen?
Wat is het toch met religie, dat mensen aanzet tot het begaan van wandaden en terreur en het uitleven van seksuele of sadistische perversies? Waarom biedt het mensen (voornamelijk mannen trouwens) die voordien geen stem, status of macht hadden de gelegenheid zich te ontpoppen tot verachtelijke potentaten? Ligt dit in het wezen van de religie zelf of geeft het de ‘gelovige’ een vrijbrief? Welk psychologisch mechanisme ligt erachter?
Voor religie is een zekere kritische massa nodig. Als één persoon dingen ziet of hoort die er niet zijn, luidt de diagnose schizofrenie. Als een groep hetzelfde hoort of ziet, dan heet het een religieuze ervaring.
Bekend is dat sommige mensen gevoeliger zijn voor suggestie dan anderen: ‘Sommige mensen reageren, als ze diep onder hypnose zijn, na een bepaalde suggestie met ingrijpende veranderingen in hun perceptie, herinnering, motivatie en gevoel van zelfcontrole.’ (P.G. Zimbardo, 2005).
Volgens Freud is religie een vorm van infantiel, libidineus leven; in zijn optiek dus een neurotisch symptoom. Nu zag Freud in alles wel een neurotisch symptoom en hoeven we hem niet altijd te geloven (daar heb je het al). Zeker niet letterlijk.
Maar zijn nadruk op ‘infantiel’ is wel treffend. Niet voor niets gaat het in iedere religie om een almachtige vaderfiguur (met in enkele uitzonderlijke gevallen een min of meer almachtige moeder). Volgelingen zijn kinderen, meestal vergeleken met een kudde schapen. Die zijn onwetend en dienen de regels van vader (of moeder) te volgen. Dit houdt in dat de gelovige het kritisch vermogen dient uit te schakelen en een beroep moet doen op een ‘extern geweten’, namelijk dat van de almachtige vaderfiguur. Dan is er overigens nog niets wat de gelovige houvast geeft, want het gaat niet om het hier en nu, maar om het hiernamaals.
Dat hiernamaals is vanuit psychologisch als oogpunt trouwens een meesterzet. Er bestaat geen controlemechanisme om de effecten van een goed en godsvruchtig leven te toetsen. De onzekerheid blijft tot het laatste moment. Het enige wat helpt is nog meer geloven, nog meer overgave en onderwerping.
Politiek en hiernamaals
Ook vanuit politiek oogpunt getuigt de instelling van het hiernamaals van groot raffinement. Het is een worst die de gelovige wordt voorgehouden en voorkomt een hoop gezeur over sociale verhoudingen. Religieuze bewegingen zijn zelden geneigd om bestaande bezitsverhoudingen ter discussie te stellen. Ze hebben zeker niet het doel emancipatie van vrouwen of minderheidsgroepen te bevorderen. Liever richten zij hun inspanningen vol overgave op het bestrijden van alcohol, abortus, overspel, homosexualiteit en andere zaken die vooral betrekking hebben op het privédomein.
Heeft IS een sociaal programma? Heeft het een plan voor de opbouw van de economie, of een eerlijke verdeling van macht, kennis en inkomen? Ik ben het niet tegengekomen. Maar voor de ware gelovigen zijn dit natuurlijk ook maar bijzaken die afleiden van het ultieme doel: bestrijden van andere gelovigen, gelijkschakelen van het geestelijk leven en het bereiken van het hiernamaals.
Is er dan niets goed op te merken over religie?
Heeft het niet veel mensen geïnspireerd tot het verrichten van goede werken? Hebben wij niet iemand als moeder Teresa te danken aan religie? Daarbij kun je de vraag stellen of die goede werken ook zonder de inspiratie van de religie tot stand gebracht zouden zijn. Bovendien zijn er tal van niet-gelovigen die goede werken verrichten. Zoals er ook tal van niet-gelovigen zijn die geïnspireerd door een politiek ideaal in staat bleken tot de meest verschrikkelijke daden.
En over moeder Teresa valt het nodige te vertellen. Zij is bewierookt vanwege haar ‘humanitaire werken’, maar wie ‘God en zijn demonen’ van Michael Parenti (EPO / 2011) leest krijgt een heel ander beeld van deze heilige vrouw die door paus Johannes-Paulus II in allerijl zalig verklaard is. Sjoemelen met de boekhouding was nog wel het minste waartoe zij haar mensen aanzette. Terwijl zijzelf in luxe leefde en reisde, liet ze de mensen in haar armenhuizen creperen.
Diezelfde Johannes-Paulus II canoniseerde trouwens niet minder dan 483 mensen. Daaronder overwegend ultraconservatieven, waaronder enkelen die niet vies waren van zakendoen met de Nazi’s. De vermoorde aartsbisschop Oscar Romero die in El Salvador opkwam voor de armen en onderdrukten kwam in het rijtje niet voor.
Te bedreigend voor de gevestigde orde.
Waar zit de waanzin?
Rest de vraag in hoeverre het kwaad of de waanzin een gevolg zijn van religie zelf of ‘alleen maar’, net als totalitaire politieke systemen, een vrijbrief geeft die tomeloze terreur en onderdrukking rechtvaardigt?
Of is religie in de dogmatische, fundamentalistische vorm gewoon een variant op een totalitair systeem en zijn het twee kanten van dezelfde medaille?
En hoe zit het met de psychologische setup van de mens?
Is de suggestibiliteit in combinatie met de overtuiging deel uit te maken van iets wat groter en machtiger is dan zichzelf hét grote gevaar én de aantrekkingskracht van alle totalitaire religieuze en politieke systemen?
En hoe zit het dicht bij huis? Vervang ‘religie’ bijvoorbeeld door ‘voetbalclub’ en je krijgt een beeld van supportersrellen en een grasmat als heilige grond. De schaal is beperkter, maar het mechanisme komt overeen: ‘wij’ tegen ‘zij’; iedere dialoog uitgesloten; ieder kritisch vermogen uitgeschakeld.
Afbeelding: Cornelis van Haarlem, Kindermoord te Bethlehem (1590)
Reacties (27)
Als ik het goed samenvat, betoog je dat er vreselijke dingen gebeuren uit naam van religie, waarbij je alle extremen bij elkaar harkt. Maar zijn, om eens iets te noemen, de 148 jihadi’s van wie het paspoort net is ingetrokken, representatief voor de Nederlandse moslims? Zijn Amerikaanse evangelicals representatief voor het christendom in de andere continenten?
Aan het einde concludeer je dat het wij-zij-denken in de mens zit. Het stuk gaat dus niet over de waanzin van religie, maar over de waanzin van de mens.
Geheel eens met @01. Niet alleen religie, maar ook overtuigingen die op niet-spirituele grondslagen zijn gebaseerd (communisme, marxisme, nazisme, fascisme) weten behoorlijk wat gruweldaden te verrichten. En wat te denken van het extreme kapitalsme van bijvoorbeeld drugkartel? Je maakt zelf al heel eenvoudig de overstap van wereldomvattende systemen naar iets lulligs als een lokaal voetbalkluppie.
@1, @2: Mee eens. Maar desondank een goed en relevant artikel van @0.
Ter aanvulling: Hans Achterhuis noemt als wezenskenmerk van gevaarlijke stromingen (alhoewel hij vooral de niet-religieuze stromingen op het oog heeft) dat ze lijden aan utopisme.
Zodra mensen naar een utopische samenleving gaan streven waarin het leven perfect is, gaat de deur open naar het onderdrukken of vernietigen van mensen die de weg naar de utopie versperren. Het lijden van een enkel individu of een kleine groep dwarsliggers is dan ondergeschikt aan het belang van de grote groep die straks zal mogen leven in de (religieuze/fascistische/communistische/neoliberale/….) heilstaat.
Voor het boek van Hans Achterhuis over het gevaar van utopieën, zie http://www.hansachterhuis.nl/index.php?page=boeken#markt
@0: “bestrijden van alcohol .. zaken die vooral betrekking hebben op het privé domein”
– De gevolgen van alcohol ge/misbruik zijn heel maatschappelijk!
@0: “Of is religie in de dogmatische, fundamentalistische vorm gewoon een variant op een totalitair systeem”
– Zijn er dan ook niet-dogmatische religies?
Kenmerk van religies zijn de onbetwistbare dogma’s van de profeet, waaraan ieder groepslid zich moet houden.
Niet-gelovigen zaaien twijfel, dat staat haaks op religie en vergt bestrijding. Totalitaire trekjes zijn onvermijdelijk.
@4: klein detail: niet elke religie heeft een profeet. Je bedoelde vast monotheïsme. [/ga verder]
@1
Ik kan het hier wel gedeeltelijk mee eens zijn, maar toch niet helemaal. Religie maakt namelijk wel degelijk een essentieel verschil in conflicten en ellende die er al zijn.
Treffend kan dat gezien worden in het conflict Israel/Palestijnen. Een etterend gezwel dat dat de komende decennia net zo hardnekkig voort zal duren als het al decennia lang doet. De reden daarvoor is uiteindelijk: religie.
Strijdende partijen worden op zeker moment moe van het vechten, en na 10 of 20 jaar zijn ze het vaak helemaal zat. Dan pas komt er kans op vrede. Echter, tenzij het je natuurlijk gelukt is de andere partij totaal van de kaart te vegen, zul je bij kans op vrede toch echt moeten onderhandelen met de tegenpartij, en bij onderhandelen moet je water in de wijn doen.
En hier komt nou net de religie om de hoek kijken. Het meest heilige der heiligen komt van de oppermachtige en staat per definitie nooit ter discussie. Daar onderhandel je gewoon niet over. Vandaar dat beide partijen in het Israelisch/Palestijns conflict er nooit met elkaar uit zullen komen: het gaat om heilige grond, en daar onderhandel je gewoon niet over. Dat geldt voor de Palestijnen net zo goed als voor de Israelische politiek, welke decennia lang al gegijzeld wordt door een stevige religieuze minderheid die alles blokkeert.
Overal op de wereld zien we dat zodra conflicten een religieus tintje krijgen, de oplossing veel moeilijker wordt, en vrede heel erg lastig wordt. En de meest religieuze partijen in zulk soort conflicten zijn dan vaak ook nog de meest oorlogszuchtige.
Dus nee, religie is inderdaad maar een van de vele uitingsvormen van verdorvenheid van de mens. En ja, het is wel religie die veel ellende op de wereld nog eens een paar graadjes extra onoplosbaar en hardnekkig maakt.
Al met al kom ik zelf toch tot de conclusie dat religie een vloek voor de mensheid is. Niet “de” vloek, maar wel een van de belangrijkste.
Het punt is dat religie zijn ‘waarheid’ baseert op onbewijsbare uitgangspunten. Dat betekent dat je in principe alles als onbetwistbare waarheid kan poneren. Blijkbaar is er een slag mensen dat veel behoefte heeft aan het klakkeloos volgen van dat soort onbetwistbare en onbewijsbare ‘waarheden’.
Daarmee wordt dus alles verdedigbaar, tot onthoofding en brandstapels aan toe.
Je zou je ook de vraag kunnen stellen of die slechte werken zonder de ‘inspiratie’ van de religie ook niet tot stand gebracht zouden worden.
@1: Je vat het goed samen en ik beweer niet dat iedere gelovige een extremist of fundamentalist is. Waar het om ging was een psychologisch mechanisme beschrijven dat maakt dat religie tot extremen kan leiden, maar aan maatschappelijke vraagstukken zelden iets oplost.
@2: Ik noem in het artikel ook politieke overtuigingen, maar het is lastig om in 1000 woorden alles te noemen. De nadruk valt hier op religie als containerbegrip. Het voorbeeld van voetbalhooligans laat m.i. in een notendop zien dat het psychologische mechanisme zowel in het groot als in het klein werkt.
@4: Alcoholgebruik is een persoonlijke keuze. Religies gebruiken voedselvoorschriften en ge- en verboden om zich o.a. te onderscheiden van hun buren en een ‘wij-gevoel’ te scheppen. Daarnaast geeft het afdwingen van leefregels bepaalde groepen macht, zoals in het kalifaat mannen hun macht aanwenden om vrouwen kledingsregels op te leggen. Sommige mannen zullen dat best wel lekker vinden, want nu kunnen ze het ‘baasje’ spelen.
@7: Mee eens. Het probleem zit voor een deel in het onbewijsbare uitgangspunt en de macht die sommigen daaraan ontlenen. En de onaantastbaarheid van de leerstellingen. Dat maakt het zo lastig om van gedachten te wisselen met strenge gelovigen.
Jan Terlouw zei het gisteren in Buitenhof misschien wel heel treffend: Juist door te twijfelen kun je dichter bij de waarheid komen, niet door alles zeker te weten.
@8: Mensen hebben niet per definitie een religie nodig om tot gruweldaden over te gaan. Het omgekeerde gaat trouwens ook op: mensen hebben ook niet per definitie religie nodig om belangeloos goed te doen.
Het communisme en fascisme worden genoemd. Die systemen gaven ook een vrijbrief voor de volgers om klakkeloos te doden en martelen.
Het verschil is misschien wel dat religieuze systemen veel langer blijven bestaan en de religieuze leer onaantastbaar blijft, ongeacht de wandaden die ‘in de naam van’ zijn begaan. Het wordt al snel als een tijdelijke ontsporing of dwaalleer beoordeeld, die los gezien moet worden van de mainstream. Bij het nazisme of het communisme onder bijvoorbeeld Stalin ligt dat iets anders. Op een handjevol getrouwen na hebben beide systemen weinig aanhang behouden.
@6: volgens mij gaat dat conflict nu juist in de eerste plaats om land, en is religie pas veel later een grote rol gaan spelen. Zo is dat in elk geval van Palestijnse zijde geweest. De PLO (groepen in en voorafgaand aan de PLO) was decennia lang de voornaamste vertegenwoordiger van de Palestijnen.
@8: er zijn meer dan genoeg voorbeelden, waar religie geen enkele rol heeft gespeeld bij menselijke wandaden. Religie wordt hooguit gebruikt om de eigen wandaden goed te praten, of om wandaden tegen anderen met een vijandige religie te rechtvaardigen.
@1: “Het stuk gaat dus niet over de waanzin van religie, maar over de waanzin van de mens”
– Opmerkelijk die brede instemming voor het vrijpleiten van religie en de duiding als een onbelangrijk bijverschijnsel!
@9: “Alcoholgebruik is een persoonlijke keuze”
– sterk bevorderd door de groepsnorm, met ingrijpende maatschappelijke gevolgen
@0: De vraag stellen is hem beantwoorden?
En vlak de misdaden niet uit die worden begaan uit naam van ‘vrijheid en democratie’.
@12: over welke van de 17 vragen in het artikel heb je het?
@5: En daarmee zou je kunnen aanvullen dat als een ieder die spiritueel bevlogen is nu zijn/haar eigen god creëerde, een stuk dichter bij de waarheid zou kunnen komen door dronken tegen een paaltje op te botsen.
Het religieuze is ineens wel weer een topic zeg. Heb net gereageerd .
De enige reden dat religie blijft bestaan en kracht wint is dat het de macht van de massa in controle brengt. En daarmee de controlerende groep de macht en dus het geld brengt.
Wat #16 zegt. Voor het subdomein katholiek heb ik me daar ooit mee bezig gehouden.
Ik vind dit soort stukjes altijd zo naief. Als jonge Westerse atheist lijkt het allemaal zo simpel om gewoon als atheist verder te leven en gelukkig te zijn, maar ja, als hetero lijkt het ook heel raar dat homo’s niet gewoon hetero kunnen worden en gelukkig zijn. Er zijn echter gewoon miljarden mensen op de wereld die een vorm van religie nodig hebben in hun leven en zolang je zelf nog zo jong bent dat je niet veel over de dood denkt en/of niet veel gruwelijkheden hebt gezien weet je helemaal niet zeker of je zelf wel je hele leven gelukkige atheist kunt blijven. Ook Nederlanders zijn niet immuun: georganiseerde religie is in hoge mate vervangen door het “ietsisme” en het agnosticisme, ipv. puur atheisme. Religie is echt niet beperkt tot het aanbidden van vaderfiguur-goden die niet-gelovigen straffen.
We zijn nou eenmaal gebouwd om betekenis te zoeken achter dingen en bang te zijn voor annihilatie, ook willen we genieten van het leven en ons voelen alsof we iets bereikt hebben en lang niet iedereen krijgt dat gevoel van een stabiele, goedbetaalde baan en een gezin hebben in een vinexwijk (een maatschappelijke positie die sowieso is voorbehouden aan geprivilegieerde groepen). Als je wilt begrijpen waarom niet iedereen gewoon vreedzaam een lang leventje wilt hebben moet je jezelf afvragen of je liever 80 jaar in een gevangenis leeft of 40 jaar in vrijheid: iedereen heeft een breekpunt waarop ie z’n veilige, vreedzame leventje in gevaar zou brengen om dingen te kunnen veranderen, dat je als persoon met een redelijk geprivilegieerd leven en timide persoonlijkheid dat breekpunt niet hebt bereikt in jouw leven wil nog niet zeggen dat geen enkel ander mens dat punt bereikt kan hebben. Dat breekpunt laat ook maar zien dat het ook zonder religie fout kan en zal gaan: ook wij Westerse atheisten vinden het nobel om bv. je leven te riskeren in een opstand tegen een dictatuur.
@18: “Er zijn gewoon miljarden mensen, die een vorm van religie nodig hebben in hun leven”
– Hoezo nodig? Inderdaad nogal naief, weinigen kiezen bewust voor die religie, de meeste volgen die religie omdat ze in die omgeving opgroeien.
@19
De meeste mensen kiezen niet welke religie ze volgen maar zouden ook niet zonder religie kunnen leven, als hen niets wordt opgelegd als kind worden ze ietsist of agnostisch of iets wat niet te streng is en in de mode is (zoals in het Westen populaire stromingen van het boeddhisme).
@18: Met 58 jaar ben ik in ieder geval geen jonge atheïst.
Wat betreft je opmerking: ‘We zijn nou eenmaal gebouwd om betekenis te zoeken achter dingen en bang te zijn voor annihilatie, ook willen we genieten van het leven en ons voelen alsof we iets bereikt hebben’, kan ik die alleen maar beamen, alleen zou ik ‘betekenis’ willen veranderen in ‘inzicht’ of ‘kennis’. Ik betwijfel of dat te vinden is in religieuze overleveringen, maar goed, ieder z’n smaak.
Angst voor de dood hebben we waarschijnlijk allemaal en dat verklaart misschien meer dan wat ook ons verlangen naar een hiernamaals. Zonder dat hiernamaals zou religie ook niet erg aantrekkelijk zijn. Je moet je al van alles ontzeggen. Dat moet toch ergens mee gecompenseerd worden.
Mooie kerken en kathedralen geven het geheel wat luister, maar het hiernamaals is de ultieme beloning (voor wie erin gelooft).
Ten slotte zou ik willen opmerken dat de meeste gelovigen niet bewust hebben gekozen voor hun religie, maar dit met de paplepel ingegeven krijgen door hun ouders en omgeving.
Het is dus eerder een vorm van indoctrinatie.
@21
“alleen zou ik ‘betekenis’ willen veranderen in ‘inzicht’ of ‘kennis’.”
Het respect van de maatschappij krijgen of het gevoel hebben dat je een impact hebt gehad op een belangrijke gebeurtenis kunnen ook je bron van betekenis zijn, dat is waar jihadgangers het meestal voor doen. Verschillende samenlevingsvormen zijn goed voor verschillende soorten mensen: nu lijkt de maatschappij heel rechtvaardig als je intelligent en welbespraakt bent, maar als je het meer van je kracht en onverschrokkenheid moet hebben is de huidige maatschappij een hel als je ambitie hebt en zou een gewelddadige tribale samenleving je veel meer kansen bieden. Het een is echt niet eerlijker dan het ander: intelligentie en sociale vaardigheden zijn ook maar dingen waar je geluk mee moet hebben, net als kracht en onverschrokkenheid. Vandaar dat ik betogen over waarom niet iedereen zich gewoon netjes kan neerleggen bij het ideaal van de huidige overheersende groep (het soort mensen dat op Sargasso komt) zo naief vindt. Oermensen hadden religie zonder boze vaderfiguren en met weinig verplichtingen, zij hadden ook systemen om zoveel mogelijk verschillende soorten mensen gelukkig te houden (ook toen werden stammen geleid door Sargasso-mensen maar zij moesten hun invloed delen met de nerderige sjamaan en de onverschrokken spierbundels die meester jager/vechtsporter waren).
En ja, een kind mag meestal niet zelf kiezen maar dat verandert meestal alleen maar wat voor soort religie ie volgt. De specifieke vorm van religie is indoctrinatie, maar religie zelf zit in ons.
@10:
Klopt. Maar wel land dat door God zelf toegewezen is aan de partijen.
@0 Karen Armstrong heeft net een nieuw boek uit, Fields of Blood: Religion and the History of Violence, waarin ze betoogt dat de waanzin van religie niet in een vacuüm plaatsgrijpt, maar dat allerlei externe invloeden de religie perverteren. Politiek bijvoorbeeld.
Andrew Sullivan heeft een beknopt overzichtje van recensies en kritische besprekingen.
@24: Dank voor de tip; ik zal er zeker kennis van nemen.
@24: Dank, ga ik zeker lezen.
Christopher Hitchens had it the wrong way round in his subtitle to God is Not Great. It should have been, not ‘How Religion Poisons Everything’ but ‘How Everything Poisons Religion’.
Dat heb ik mezelf ook wel eens bedacht maar ik ben er nog niet uit. Beide zijn tegelijk waar waarschijnlijk.
De interactie tussen het wereldlijke deel van de samenleving en het spirituele deel van de samenleving is zo complex dat je niet zo een eenduidig een van beiden de schuld kunt geven van hun relatie. Het is het pact van Marieken van Niemwegen met de duivel: beide partijen zoeken hun voordeel en denken dat met medewerking van de ander te kunnen behalen. Voordat ze het weten hebben ze verplichtingen op zich geladen die in het vervolg enorme consequenties hebben.
Ik heb me ooit wat verdiept in het punt waar Cluny – en Cîteaux wat later – zijn integriteit verloor en de oorlogen begon. Kruistochten en reconquista gelijk.
Die singulariteiten in de geschiedenis (er zijn er dus meerdere) zijn de momenten waar het fout gaat. En die momenten in de geschiedenis blijven boeien. Ze worden te weinig onderzocht denk ik. In elk geval wordt er niet van geleerd. Het interesseert ook niemand.
Rust Cohle laat zijn “licht” schijnen over religie
George Carlin doet het op zijn manier