De rol van de media bij het communiceren over (klimaat)wetenschap

OPINIE - Het is geen censuur om te verlangen dat een kwaliteitskrant geen feitelijke onzin op zijn opiniepagina’s plaatst, vindt de redactie van het blog Klimaatverandering.

Voor veel mensen zijn de reguliere media nog steeds het belangrijkste kanaal waardoor ze informatie over wetenschap tot zich nemen. De media zijn daarbij niet slechts een doorgeefluik van wetenschappelijke informatie, maar proberen die informatie natuurlijk ook te duiden, bijvoorbeeld door het in te bedden in een maatschappelijke context of door er ook kritische kanttekeningen bij te plaatsen.

Er bestaat in die zin een gezond spanningsveld tussen wetenschappers (die vooral willen dat de media een correcte en begrijpelijke vertaalslag maken van de wetenschap) en journalisten (die graag kritische ‘luis in de pels’ willen zijn). Idealiter hanteren media een balans tussen wetenschappelijk verantwoord en kritische reflectie, maar het is niet zeldzaam dat wetenschappers zich groen en geel ergeren aan onzinverhalen of ‘valse balans’ in de media.

Natuurlijk moet er ruimte zijn voor verschillende meningen. Opiniepagina’s in de krant geven juist daarom vaak ruimte aan allerlei meningen die ook afwijken van het standpunt van de krant zelf. Van een kwaliteitskrant zou je echter mogen verwachten dat men niet elke mening zomaar een podium biedt, maar aandacht heeft voor feitelijke juistheid en kwaliteit van de argumentatie.

Onlangs werd in de Volkskrant een groot stuk van Frans Dijkstra geplaatst in de opiniepagina’s, waarin aperte onzin over de opwarming van de aarde en Nederland in het bijzonder werd verkondigd. Navraag bij de redacteur van de opiniepagina, Chris Rutenfrans, leerde dat hij wel degelijk inziet dat niet elke mening een podium verdient, maar ook dat hij klimaatwetenschap vooral vanuit zijn klimaatsceptische overtuiging beziet:

@chrisrutenfrans dus geen grens aan welke opinies het waard zijn een podium te krijgen? Roken is gezond, platte aarde, moet kunnen, toch?

—
KlimaatVerandering (@klimaatVeranda) November 08, 2014
 
 
@klimaatVeranda Natuurlijk is daar een grens aan. Maar man-made global warming is een veel minder sterke hypothese dan dat roken slecht is.

—
chris rutenfrans (@chrisrutenfrans) November 08, 2014
 
 
Wow, bizarre uitspraken van @volkskrant redacteur @chrisrutenfrans. ‘Klimaatverandering door mensen veroorzaakt? Dat is maar een mening.’

—
Appy Sluijs (@AppySluijs) November 08, 2014

Getuige zijn Twitter feed moet Rutenfrans niets weten – en weet hij inderdaad niets – van klimaatwetenschap. Een litanie aan mythes komt je tegemoet, alsof je het klimaat niet kunt voorspellen omdat het weer al zo onvoorspelbaar is, alsof klimaatwetenschap niet falsifieerbaar is, alsof de opwarming is gestopt en dat dit de klimaatwetenschap falsifieert (de ironie ontgaat hem waarschijnlijk).

De mainstream klimaatwetenschap wordt door Rutenfrans weggezet als zijnde intolerante klimaatgelovigen. Nog bonter maakte hij het afgelopen zaterdag, toen de Volkskrant een brief plaatste waarin zo’n 120 jaar aan klimaatwetenschap werd omschreven als ‘het doortrekken van wat trends over enkele decennia’.

Oftewel, de opiniepagina van een kwaliteitskrant wordt beheerd door iemand die een sterke aversie heeft tegen klimaatwetenschap, maar niet gehinderd is door enige kennis van zaken.

Dat verklaart wellicht dat een onzinverhaal als dat van Dijkstra paginagroot in de opiniepagina’s van de Volkskrant werd afgedrukt. Het stuk is al van diverse kanten gefileerd, onder andere door Steeph van Sargasso en Maarten Keulemans, chef van de wetenschapsredactie van de Volkskrant. Nu zijn wij het hier lang niet altijd eens met Keulemans, maar zijn bullshit detector werkt toch wel een heel stuk beter dan die van Rutenfrans.

Dijkstra had verkeerd geteld, becijfert Keulemans. De figuur hieronder, van Guido van der Werf, maakt duidelijk dat Dijkstra daarnaast flink heeft lopen cherrypicken. In een overwegend opwarmend klimaat heeft hij specifiek die maand en temperatuurgrens genomen waarbij de opwarming niet waarneembaar is:

 
De kleur geeft de verandering weer over de afgelopen dertig jaar in het aantal dagen per maand dat een bepaalde temperatuur is overschreden. Gebaseerd op KNMI data van De Bilt. Bron: Guido van der Werf.

Ook Peter Kuipers Munneke, weerman bij de NOS en klimaatonderzoeker bij de Universiteit Utrecht, reageerde op Dijkstra via Twitter:

Zorgelijk blijft het dat de @volkskrant zonder enige kwaliteitscontrole aperte leugens en onzin paginagroot afdrukt.

—
PeterKuipersMunneke (@PKuipersMunneke) November 06, 2014

…en via een ingezonden brief in de Volkskrant:

Daarvoor bekijkt hij willekeurig gekozen korte periodes (temperatuur in Nederland tussen 1997 en 2014) en willekeurige criteria voor een warme dag (warmer dan 23 graden in oktober).Dit verdoezelt dat Nederland opwarmt, net als de rest van de aarde. Dat gaat met horten en stoten, omdat de temperatuur van jaar tot jaar varieert. Lokaal (Nederland) zijn die schommelingen ook nog eens veel groter dan mondiaal. Kijken naar korte periodes van 18 jaar in een klein land, zoals Dijkstra doet, heeft daarom geen zin. Beweren dat de temperatuur sinds 2003 weer daalt, is al helemaal volstrekte onzin.Wereldwijd waren de afgelopen 30 jaar met afstand de warmste in de afgelopen anderhalve eeuw. De opwarming is de laatste jaren onverminderd doorgegaan: 90 procent van alle extra warmte die broeikasgassen vasthouden, verdwijnt in de oceaan. De toename van al die warmte is helemaal niet gestopt sinds 1997.

Probleem is niet dat Dijkstra’s epistel een onwelgevallige mening is, maar het probleem is dat Dijkstra de mening onderbouwt met feitelijke onjuistheden en gecherrypickte gegevens. Dat is een groot en belangrijk verschil. Als ‘roken is gezond’ geen mening is die het waard is een podium te krijgen, waarom is het wetenschappelijke gezien even onzinnige ‘het warmt niet op’ dat dan wel?

Ook hoofdredacteur van de Volkskrant, Philippe Remarque, verbergt zich achter het idee dat het stuk van Dijkstra niet meer is dan een onwelgevallige mening:

@mw9439 @mkeulemans op de opiniepagina’s staat ook van alles waar wij het niet mee eens zijn. Daar zijn het opiniepagina’s voor

—
Philippe Remarque (@PhRemarque) November 05, 2014
 
 
@mworrell @mkeulemans Van jou moeten we op de opiniepagina’s andersdenkenden de mond snoeren. Dat zullen wij nooit doen.

—
Philippe Remarque (@PhRemarque) November 10, 2014
 
 
@mw9439 Zou je dan liever een krant hebben die onwelgevallige meningen onderdrukt? Brrr. @PhRemarque

—
Maarten Keulemans (@mkeulemans) November 05, 2014
 
 
@mkeulemans @mw9439 @PhRemarque Zijn feitelijke onjuistheden hetzelfde als onwelgevallige meningen? -HC

—
KlimaatVerandering (@klimaatVeranda) November 05, 2014

Daaruit blijkt hoe diepgeworteld het journalistieke ethos is. Maar Maarten Keulemans laat daarna zien dat er tegen zijn eigen stelling wel wat in te brengen is: Niet elke mening is evenveel waard. Keulemans verwees naar een sterk en in deze context heel relevant betoog van Patrick Stokes:

[…] if ‘entitled to an opinion’ means ‘entitled to have your views treated as serious candidates for the truth’ then it’s pretty clearly false. […] Mediawatch host Jonathan Holmes was ‘considerably more blunt’: “..there’s evidence, and there’s bulldust,” and it’s no part of a reporter’s job to give bulldust equal time with serious expertise.

En daar zit ‘m de kneep.

Kritiek op dit soort opiniestukken, of op kranten die ze plaatsen, wordt door sommigen steevast geframed als een oproep tot censuur. Dat is te gemakzuchtige kritiek. Het gaat niet om censuur, maar om kwaliteitsborging. Zoals Stokes schreef, over een vergelijkbare respons van anti-vaccinatie activisten:

This response confuses not having your views taken seriously with not being allowed to hold or express those views at all.

Geen enkele krant plaatst alle brieven of opiniestukken die aangeboden worden, alleen al omdat er geen ruimte voor is. Men maakt dus een selectie. Je mag verwachten dat die selectie niet willekeurig is, maar plaatsvindt op basis van een bepaald beleid. Lezers van een kwaliteitskrant zullen verwachten dat de kwaliteit van de argumentatie, naast bijvoorbeeld relevantie en het afdekken van een spectrum aan relevante meningen, een belangrijke rol speelt bij de selectie die hun krant maakt.

Door een opiniestuk prominent te plaatsen, geeft een krant dat stuk een zekere geloofwaardigheid. Als dat niet de bedoeling is, als het beleid voor de opiniepagina’s is dat een opiniestuk niet gek genoeg kan zijn, is dat een goed recht van de krant. Maar laat dat dan duidelijk zijn. De vraag blijft natuurlijk waar de grens ligt (want dat er een grens is, lijkt voor iedereen duidelijk te zijn): Anti-vaccinatie? Anti-evolutie? Roken is gezond? Anti-Copernicus?

Wat een verademing zou het zijn als meer media het voorbeeld zouden volgen zoals beschreven in het ethics handbook van de Amerikaanse National Public Radio:

Our goal is not to please those whom we report on or to produce stories that create the appearance of balance, but to seek the truth. […] If the balance of evidence in a matter of controversy weighs heavily on one side, we acknowledge it in our reports.

Plaatsing van wetenschappelijke onzin degradeert de wetenschap tot ‘just another opinion’ en nodigt uit tot een ‘fact-free dialogue’ over wetenschap waar niemand wat aan heeft. Natuurlijk zijn er verschillende meningen over hoe om te gaan met klimaatverandering en die verdienen het allemaal om gehoord te worden. Maar is het te veel gevraagd om dan wel te verlangen dat dat niet gebeurt op basis van pertinent onjuiste of uit hun verband gerukte feitelijke claims?

Uiteindelijk is het de redactie van de Volkskrant zélf die bepaalt. Dat is onontkoombaar en het is nu juist hun toegevoegde waarde. De zorgvuldigheid en vermetelheid die zij daarbij betrachten is bepalend voor de kwaliteit van hun krant. Volgens ons heeft de redactie een verantwoordelijkheid om géén desinformatie en feitelijke onjuistheden te verspreiden, bijvoorbeeld door goed te checken of ‘extraordinary claims’ op ‘extraordinary evidence’ gebaseerd zijn, en of er geen drogredeneringen gebruikt worden.

Als het daar rammelt, is de meest aangewezen weg om bijvoorbeeld externe deskundigen of intern aan de wetenschapsredactie te vragen een en ander eerst te checken. Hoe bewaakt de Volkskrant – en andere dagbladen – de kwaliteit bij de opiniepagina’s?

Aart Schakel vat het in een ingezonden brief mooi samen:

Toen de wetenschap wist dat de aarde rond was, zou ook toen de Volkskrant alle ruimte bieden aan de doe-het-zelf-onderzoeker die met zijn meetplank in de achtertuin dacht het tegendeel te bewijzen? Zou ook toen de Volkskrant niet zijn eigen wetenschapsredactie eerst de inhoud laten checken, alvorens bij te dragen aan zinloze verwarring? Was ook toen het motto: bemoei je als krant niet met de inhoud, maar geef wat het grote publiek graag gelooft?

Dit artikel verscheen eerder op Klimaatverandering.