De nepmiljarden van het Spaarfonds AOW |deel 3

ACHTERGROND - Politiek Den Haag weet al decennia dat de vergrijzing een probleem gaat opleveren voor de AOW. In de jaren ’90 werd het Spaarfonds AOW opgericht om dat probleem het hoofd te bieden. Maar in 2011 werd dat Spaarfonds, op dat moment leeg, opgedoekt. Wat is er gebeurd? Vandaag het laatste deel van een drieluik (deel 1; deel 2).

In de documenten over het Spaarfonds wordt regelmatig beweerd dat de staatsschuld toeneemt als er na 2020 door het Spaarfonds wordt uitgekeerd. Het lijkt dan alsof door het Spaarfonds de schuld groeit. Dat is onzin. Een alledaags voorbeeld van ouders met twee kinderen en een hypotheekschuld van twee ton: de ouders willen voor de kinderen een studiefonds maken. Extra’s, zoals een deel van de vakantie-uitkering, een belastingmeevaller en een bijdrage van opa worden op een aparte spaarrekening gestort. Na een paar jaar staat er 20.000 euro op de rekening van het studiefonds. De totale schuld van het gezin is dan 200.000 min 20.000, is 180.000. Dan gaan de kinderen studeren en na een paar jaar is het studiefonds leeg. De totale schuld is dan weer opgelopen tot twee ton. Dat is het gevolg van het feit dat er elders nog twee ton schuld staat en niet het gevolg van spaarzaamheid. Als er geen cent in het studiefonds zit en de ouders lenen geld voor de studie van hun kinderen dan wordt de schuld 220.000. En dat laatste is bij het lege Spaarfonds na 2020 ook het geval. Tamelijk logisch allemaal en juist de reden om het Spaarfonds op te richten. Met echt geld, niet met praatjes.

In 2009 wordt in de Tweede Kamer expliciet erkend dat het fonds een farce is. Stef Blok (VVD) vergelijkt bij een overleg met Piet Hein Donner (CDA), die dan op Sociale Zaken zit, het Spaarfonds met het sprookje van de kleren van de keizer. Er zit geen stuiver in het fonds en die stuiver is er in 2020 ook niet. Hij wil er mee stoppen. Ook minister Donner erkent dat er niks in het fonds zit en voegt er fijntjes aan toe dat de door Blok genoemde keizer destijds door Gerrit Zalm (VVD) is aangekleed. De heren zijn het er volstrekt over eens dat er nooit geld in het fonds heeft gezeten. En de Kamerleden? Die zwijgen. Na dit debat verandert ook de geruststellende tekst over het Spaarfonds op Postbus 51 in ambtelijke mist waar geen AOW’er nog een touw aan vast kan knopen: ‘Om ervoor te zorgen dat de werkenden van nu straks ook een AOW-uitkering kunnen ontvangen, is in 1998 een speciaal AOW-spaarfonds ingesteld. Er is daarbij geen sprake van een fonds met geld erin, maar van een aanspraak van AOW-premiebetalers op de schatkist. In dit fonds worden aanspraken opgebouwd op medefinanciering van de AOW vanuit de schatkist vanaf 2020. In dat jaar bedraagt de totale aanspraak 135 miljard.’ Hiermee is de publieksvoorlichting van de Staat der Nederlanden weer in lijn gebracht met de gedroomde Haagse werkelijkheid.

Opzichtig geblunderd

Het een-tweetje tussen Donner en Blok doet de vraag rijzen waar de Kamer destijds ja tegen heeft gezegd. Was dat een ja tegen een echt fonds met echt geld of een ja tegen de kleren van de keizer? In het eerste geval heeft de Kamer zich door De Grave en Zalm een groot oor aan laten naaien en in het geval van een ja tegen de kleren van de keizer heeft de Kamer de kiezers belazerd. Het is één van de twee. Meer smaken zijn er niet. In beide gevallen hebben betrokken Kamerleden nagelaten wat ze moesten doen: de zaak tot op de bodem uitzoeken.  Ze geloofden het wel of ze begrepen er geen snars van, in ieder geval hebben ze opzichtig geblunderd.

Het duurt dan nog even voordat het doek voor het Spaarfonds definitief valt. Iedereen is erg druk met belangrijke dingen. In 2008 betekent de ondergang van Lehmann Brothers de start van de kredietcrisis. De regering heeft de handen vol aan het redden van banken met miljarden uit de schatkist. Met het gevolg dat de begroting in één jaar van iets boven nul op min 5.5% komt. Dan wordt er zeker niet meer gespaard voor het Spaarfonds. Bovendien wil niemand in Den Haag er zijn vingers branden. Geen eer aan te behalen. In 2011 wordt uiteindelijk het wetsontwerp tot afschaffing ingediend.

Volkslakkerij

De Kamer vindt het nog wel nodig een paar deskundigen uit te nodigen. Bas Jacobs, hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Erasmusuniversiteit windt er, net als in 2006, geen doekjes om en spreekt over ‘je reinste volksverlakkerij.’ Zijn advies is onmiddellijk te stoppen met het zogenaamde Spaarfonds en burgers duidelijk te maken dat het fonds alleen op papier maar nooit in het echt heeft bestaan en ‘oprecht uw excuses aan te bieden voor het misleiden van de burger.’ Frank De Grave voelt zich door Jacobs weggezet: ‘Nou nou, ik word opeens als oplichter neergezet, zoveel verontwaardiging is niet nodig. Ik heb bij het debat over het wetsvoorstel al gezegd dat het fonds geen zekerheid biedt.’ De Grave zegt er toen al voor gewaarschuwd te hebben dat het fonds alleen maar de oplopende AOW-kosten in beeld brengt. Voor alle duidelijkheid: dit is dezelfde De Grave die in 1998 kamerlid Van Wingerden in slaap wiegde met zijn verhaal over staatsobligaties en de triple A-status van het Koninkrijk der Nederlanden. Henk Brouwer van de Nederlandsche Bank was betrokken bij alle drie de adviezen van de Studiegroep Begrotingsfonds en vindt het afschaffen volstrekt logisch: ‘Het is geen fonds, het bevat geen vermogenstitels.’ (Een vermogenstitel is kapitaal zoals obligaties of aandelen, red.)

Het Kamerdebat over de opheffing van het Spaarfonds is daarna een formaliteit. De smaak van de dag is: ‘Er zit geen cent in het fonds, dus kan het worden opgeheven.’ Alleen Paul Ulenbelt van de SP stelt kritische vragen en dient een motie in. Hierin constateert hij dat de bevolking voor de gek is gehouden en verzoekt hij de regering excuus aan te bieden voor deze misleiding. De motie is niet aangenomen. Maar ja, wat wil je als collega Kamerleden je nog eens gaan uitleggen waarom het volstrekt logisch is dat er niks in het Spaarfonds zit?  Maar wat erger is: er is geen enkele zelfreflectie. Geen Kamerlid dat zich in het debat afvraagt wat de rol van de volksvertegenwoordiging in dit verhaal is geweest en of en wanneer ze in de fout zijn gegaan. Niemand die wil weten hoe de Kamer jarenlang al die rapporten over dat nepfonds kon goedkeuren. Er is geen hoofdelijke stemming meer nodig. De Kamer blaast het spaarfondssprookje uit. Een sprookje dat zo mooi begon met de geruststellende woorden in de Troonrede en op Postbus 51.

Heeft er ooit echt geld in het fonds gezeten? Ook deze vraag is in het slotdebat niet gesteld. Als je de Kamerdebatten uit 1998 terugleest was dat zeker de bedoeling, maar volgens de critici van buiten was het vanaf de start allemaal vestzak-broekzak. In de toelichting bij de opheffingswet staat een kort overzicht van het leven en lijden van het Spaarfonds door de jaren heen. Over de jaren 1997 en 1998 staat: ‘De stortingen aan het spaarfonds … gingen ten koste van de ruimte voor andere uitgaven. In die zin droegen stortingen in het AOW-spaarfonds bij aan versnelde schuldaflossing.’ Interessant, want die schuldaflossing brengt ons terug bij die ouders met kinderen en studiefonds: door te sparen verminderde hun totale schuld. Conclusie: in het spaarfonds werd echt gespaard, tenminste in die twee jaar. Anders kan er geen sprake zijn van schuldaflossing door de overheid. Vanaf 1999 wordt de nationale schuld bijgehouden volgens de Brusselse regels en zijn de stortingen in het fonds niet meer van invloed op de staatsschuld. Conclusie: er wordt vanaf 1999 niet meer gespaard. Officieel luidt het dat dit komt door de nieuwe Brusselse schulddefinitie. Maar het zal Financiën niet slecht zijn uitgekomen. De Studiegroep Begrotingsruimte klaagt in die jaren regelmatig over het vastleggen van gelden in dit soort fondsen. Volgens de Algemene Rekenkamer staat eind 1999 de teller van het Spaarfonds op 5 miljard Euro. Toch een aardig bedrag voor echt geld. Die JSF-toestellen staan trouwens voor 4,5 miljard op de lat. Zou daar ook een Spaarfonds voor zijn?

Dit was het laatste deel van ‘De nepmiljarden van het Spaarfonds AOW.’ Deel 2 verscheen gisteravond, deel 1 donderdag.