Stel je voor: na de enorme nederlaag voor de regeringspartijen bij de provinciale statenverkiezingen besloot Rutte in een ‘epifaan’ moment zijn regering te ontbinden. Hij vond dat hij de kiezers een nieuw mandaat moest vragen. Was dat in ons land mogelijk geweest? In Spanje leden de regeringspartijen in mei grote verliezen bij de regionale verkiezingen. Daarop besloot premier Pedro Sanchez van de sociaaldemocratische PSOE nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Hij hoopt a.s. zondag op hernieuwde steun voor zijn linkse regering. Maar dat is allerminst zeker. In de polls gaan de conservatieven van de Partido Popular (PP) aan kop. De kans wordt groot geacht dat de PP samen met de extreemrechtse partij Vox een nieuwe zeer conservatieve regering gaat vormen. Heeft Sanchez verkeerd gegokt?
In Spanje is de politiek strikt verdeeld in links en rechts. Grote coalities bestaan er tot nu toe niet. Het politieke landschap is sinds kort wel enigszins veranderd. De gematigd rechtse partij Cuidadanos doet niet mee met deze verkiezingen, een voordeel voor de PP. Vox is de afgelopen tijd flink gegroeid. De PP werkt op regionaal niveau wel met Vox samen, maar hoopt zondag genoeg stemmen te halen om alleen te kunnen regeren. Vox blijft voor een deel van de centrum-rechtse kiezers een brug te ver. Aan de linkerkant wordt de sterk verzwakte junior-regeringspartner Podemos vervangen door het nieuwe platform Sumar van de minister van Arbeid Yolande Diaz. Volgens haar gaat het zondag om een keuze tussen twee coalities: “De coalitie van rechten, vrijheid en vooruitgang – een coalitie van ons en de socialistische partij – en de coalitie van haat, die de rechten van vrouwen en LHBT’s verwerpt, en die bedrijven tegen werknemers opstelt.” Wat Diaz mee heeft is een de inhaalslag die het land de afgelopen jaren gemaakt heeft inzake vrouwen- en homorechten. Maar een voortzetting van de linkse coalitie lijkt nu toch moeilijk en is waarschijnlijk alleen mogelijk met steun van regionale partijen die weinig op hebben met de centralistische PP. De gok van Sanchez is waarschijnlijk dat de gedoodverfde winnaar PP stemmen tekort komt om alleen te regeren, dat het met Vox niet lukt en dat hij met zijn sociale beleid nog voldoende kiezers heeft kunnen overhalen om zijn minderheidsregering met eventuele gedoogsteun van regionale partijen voort te zetten.
Midden in een hete zomer
In deze politieke context was de verkiezingscampagne hard en op de persoon. De leider van de PP, Alberto Núñez Feijóo, is door de Spaanse televisie sterk onder druk gezet vanwege zijn bewering dat niet de PP maar de PSOE pensioenverhoging geblokkeerd heeft. Klopt niet volgens de omroep, die bewees dat hij ongelijk had. In de krant El País verschenen oude foto’s van Núñez Feijóo met Marcial Dorado, een bekende drugshandelaar, een relatie die ook door Diaz herhaalde malen in de strijd werd geworpen. Núñez Feijóo doet zijn best om deze connectie te relativeren, maar hij moet van de duistere activiteiten van zijn vriend hebben geweten, zeggen zijn tegenstanders. Mogelijk heeft dit al eerder een rol gespeeld toen hij aanvankelijk afzag van overname van het PP-leiderschap.
De PP deed er intussen ook alles aan om Sanchez zwart te maken. De keuze van de premier om de verkiezingen in de zomervakantie te houden werd verdacht voorgesteld. Volgens Núñez-Feijóo dwingt Sanchez de meer welvarende, traditioneel rechtse kiezers te kiezen tussen de stembus of hun vakantie. “Is het doel om hun deelname te onderdrukken en het burgers moeilijk te maken om te stemmen?” zei hij. Daarnaast verspreidden PP- en Vox-aanhangers volgens Euronews misleidende beweringen over stembiljetten, stemmen per post en verkiezingsfraude. ‘De beschuldigingen vertonen opvallende overeenkomsten met de ongegronde beweringen die de toenmalige president Donald Trump verspreidde voorafgaand aan zijn nederlaag bij de Amerikaanse verkiezingen in 2020.’ De opkomst wordt bij deze verkiezingen zeker een belangrijke factor. De verkiezingscommissie heeft uit voorzorg de termijn voor poststemmen al opgerekt.
Franco’s erfenis
Vox kan worden gezien als een wat late loot aan de stam van Europees extreemrechts. Ideologie en program zijn vergelijkbaar met bewegingen in de buurlanden zoals die van Meloni en Le Pen. Maar er zijn ook Spaanse accenten. Het nationalisme van Vox keert zich heftig tegen de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging. En het trekt een publiek dat met een zekere nostalgie terugkijkt op het tijdperk van Franco en hevig verontwaardigd reageert op de manier waarop de socialisten omgaan met het verleden door bijvoorbeeld monumentale graven van voormalige fascisten te ruimen. Sentimenten uit de bijna honderd jaar oude burgeroorlog herleven en worden door Vox misbruikt voor een uiterst rechtse identitaire cultuurpolitiek waarin gezinswaarden, paternalisme en heteroseksualiteit centraal staan. Een sterke positie van Vox in Spanje kan naast de opmars van extreemrechts in andere Europese landen vergaande consequenties hebben voor de toekomst van Europa na de verkiezingen van 2024.