De betrouwbaarheid van de AIVD

OPINIE - Waarom ik volgende week tegen de ‘sleepwet’ ga stemmen.

Bezwaren genoeg tegen de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV). Privacy First heeft een heel alfabet aan kritiekpunten. Amnesty noemt er drie: de privacy van onschuldige burgers die door het ‘sleepnet’ geschonden kan worden, het delen van bulkgegevens met buitenlandse diensten en het vrijblijvende toezicht. Bits of Freedom vindt dat de wet op vijf punten verbeterd zou moeten worden. Naast de drie punten van Amnesty heeft BoF ook nog bezwaar tegen het mogelijk gebruik van databases van allerlei organisaties en tegen het misbruik van zwakke plekken in de software die inbraak in computers moet vergemakkelijken. GroenLinks Kamerlid Kathalijne Buitenweg heeft een reparatiewet ingediend die het sleepnet uit de wet haalt, het delen van gegevens met buitenlandse diensten beperkt en meer garanties biedt voor journalisten en medici bij de bescherming van persoonsgegevens. In De Groene las ik vorige week tenslotte nog een verontrustend artikel over de mogelijkheid die de AIVD krijgt om een eigen database met DNA-gegevens in stand te houden.

De AIVD probeert de critici gerust te stellen met politiek correcte toezeggingen over het gebruik van de nieuwe bevoegdheden. Harm Brouwer, lid van de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD), noemt de wet ‘niet volmaakt’. Hij meent echter dat allerlei toezeggingen die de minister in het Kamerdebat heeft gedaan toch wel voldoende garanties geven voor de nodige zorgvuldigheid van de dienst. Maar waarom staan die garanties dan niet in de wet? En zullen alle ministers zich daar in de toekomst aan houden?

De meest gunstige uitleg van de wet laat onverlet dat alleen de ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor de inzet van de ruime bevoegdheden die de AIVD en de MIVD (de militairen) krijgen. De CTIVD kan achteraf veel onderzoeken, maar de minister krijgt het laatste woord. De nieuwe toetsingscommissie (TIB) die de minister vooraf gaat adviseren over de inzet van bijzondere bevoegdheden gaat over de rechtmatigheid, ze kijkt naar de wet en niet naar de noodzaak en de politieke context. De TIB heeft geen eigen onderzoeksbevoegdheden en is compleet afhankelijk van de informatie van de diensten. ‘Verscheidene instanties, zoals de Autoriteit Persoonsgegevens, hebben gewaarschuwd dat moet worden voorkomen dat de TIB een ‘stempelmachine’ zal zijn.’ Er is tot nu toe niet voorzien in een degelijke juridische procedure die de AIVD bij grensoverschrijdingen kan corrigeren. De wet veronderstelt, kortom, een buitengewoon groot vertrouwen in de diensten en hun politieke superieuren. En precies daar zit wat mij betreft het grootste probleem.

Wetgeving die het handelen van geheime diensten regelt, is bijzonder kwetsbaar voor de vertrouwensrelatie met de burgers. De diensten moeten in het geheim opereren omdat ze anders hun opdracht, bescherming van de democratie, niet kunnen uitvoeren. Dat vraagt om extra waarborgen en controle-instrumenten om te voorkomen dat het vertrouwen in de praktijk wordt geschaad.

Die extra waarborgen zijn naar mijn mening des te meer noodzakelijk als we naar het verleden kijken.

Lessen uit het verleden

De huidige AIVD is een voortzetting van de oude Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD). De dienst werd in de periode van de Koude Oorlog gedomineerd door een hardnekkige anticommunistische tunnelvisie die zich binnenslands uitte in de vorm van inmenging en ontregeling van de communistische partij en daaraan gelieerde organisaties.

De BVD heeft zijn officiële opdracht, het verzamelen van inlichtingen over mogelijke bedreigingen van de democratie, altijd bijzonder ruim geïnterpreteerd. Tot tweemaal toe heeft de dienst een nep-politieke partij opgericht en gefinancierd om verwarring en verdeeldheid te zaaien. In de verantwoording naar de politiek was de dienst nogal selectief. Sommige geheime operaties waren alleen bekend bij de verantwoordelijke minister en bij de buitenlandse diensten waarmee de BVD samenwerkte.

De BVD heeft veel werk gemaakt van het vastleggen van gedetailleerde gegevens van burgers, niet zelden op basis van geruchten, valse aantijgingen of onschuldige uitingen zoals verkiezingsposters of het lezen van het voormalige communistische dagblad De Waarheid.

De geschiedschrijver van de BVD, Dick Engelen, schat dat er in de cartotheken van de geheime dienst honderdduizenden namen zijn geregistreerd die werden gebruikt om mensen af te wijzen voor willekeurige banen, niet alleen bij de overheid, maar ook in het onderwijs en bij de universiteit. Artiesten die hun medewerking gaven aan CPN-bijeenkomsten werden op gezag van de BVD geboycot. Kunstenaars zoals mimespeler Rob van Reijn en hoboïst Haakon Stotijn kregen geen visum voor de Verenigde Staten.

Keiharde chantage

Bij het werven van informanten schrok de BVD niet terug voor keiharde chantage, zoals in het geval van voormalig redacteur van De Waarheid Koejemans en de zwager van wijlen CPN-fractievoorzitter Marcus Bakker. Door een intensieve samenwerking met de erkende vakbonden konden radicale arbeiders geweerd worden uit de vakbeweging.

De strijd tegen het communisme werd door de BVD vooral opgevat als een strijd tegen een binnenlandse beweging, ook al werd die beweging door de Communistische Partij Nederland (CPN) vertegenwoordigd in het parlement en hielden de leden zich volledig aan de Nederlandse wet. De BVD had nota bene zelf in een vroeg stadium geconstateerd dat er van deze beweging voor de Nederlandse democratie weinig dreiging uitging.

Een groot deel van het publiek nam de algemene dreiging van het communisme echter serieus. De BVD genoot daarom over het algemeen ook het vertrouwen van de politiek. Controle was lange tijd geen prioriteit bij de verantwoordelijke ministers en de (geheime) Kamercommissie, die zelden bijeen kwam. De dienst kreeg bij gebrek aan wettelijke onderbouwing maximale ruimte, tot vele jaren nadat het parlement van de minister van Binnenlandse Zaken de verzekering kreeg dat de CPN niet langer gevolgd zou worden.

Alle kritiek op de BVD vanuit de samenleving kon worden afgeweerd met een beroep op geheimhouding, het landsbelang en de nationale veiligheid. Pas na de ontmanteling van het communisme in Oost-Europa en de opheffing van de CPN verlegde de BVD de aandacht in een andere richting. Maar de geheime dienst noch de politiek hebben ooit afstand genomen van de oude (wan)praktijken. Een verantwoording voor het verleden heeft nooit plaatsgevonden, excuses zijn nimmer gemaakt.

Onverwerkt verleden

De BVD-archieven zijn nog steeds moeilijk toegankelijk. Wie wil achterhalen hoe de dienst in het verleden heeft gehandeld, krijgt hoogstens verminkte documenten toegezonden waarin een groot deel van de informatie is weg gelakt. De AIVD heeft het BVD-verleden kennelijk nog niet achter zich gelaten.

Bij de goedkeuring van de nieuwe WIV 2017 heeft een meerderheid in het parlement zich laten overtuigen dat deze wet voldoende bescherming biedt voor burgers. Maar het papier is geduldig. Kunnen we er op vertrouwen dat een dienst die geen afstand heeft gedaan van een dubieus verleden in de huidige praktijk nu wél de nodige zorgvuldigheid zal betrachten?

De WIV 2017 biedt daarvoor naar mijn mening onvoldoende garanties. Tegenstemmen dus!

[‘Lessen uit het verleden’ is geschreven voor het voorlichtingsmagazine van Bureau Jansen & Janssen voor het referendum over de ‘sleepwet’; deze tekst is gebaseerd op het boek ‘Ondanks hun dappere rol in het verzet…’]