Crisis | Verzadiging, overcapaciteit en een dreigend olietekort

Financiële en economische ramptijdingen slaan ons om de oren. De aandelen zijn nog lang niet onderaan de glijbaan, zo lijkt het. En de bestedingen zakken overal weg, zelfs in China. Massaontslagen beginnen de kop op te steken. Maar als je nou vraagt hoe dit komt, dan krijg je alleen dat slappe praatje van “gebrek aan vertrouwen”. Niemand lijkt dieper door te vragen waar dit gebrek aan vertouwen dan vandaan komt. Want er moet natuurlijk iets aan de hand zijn. Anders is zo’n wereldwijde malaise moeilijk te verklaren. Strikt genomen is de wereld nu namelijk niet anders dan pakweg tien jaar geleden.

Mijn idee is dat er sprake is van een samenloop van drie min of meer onafhankelijke processen, die ieder voor zich misschien niet zo desastreus geweest zouden zijn, maar samen een noodlottige draai aan de geschiedenis dreigen te geven. Die processen zijn het dreigende opraken van olie en grondstoffen, het feit dat de wereldwijde productiecapaciteit veel harder gegroeid is dan de vraag en het verzadigd raken van de markt.

Om met het begrip verzadiging te beginnen, dat is niet iets dat je leert bij economie of anders is het een begrip dat je beter zo snel mogelijk kunt vergeten wil je slagen. Want het is namelijk strijdig met het begrip van de oneindige behoeften en daarmee van oneindige groei. Al in de jaren zeventig echter bleek dat er voor de dan populaire luxegoederen een verzadiging dreigde op te treden, vooral vanwege de toen al sterk aanwezige overproductie. Als iedereen een platenspeler heeft dan daalt de afzet tot het vervangingsniveau.

Het antwoord op deze dreigende verzadiging zocht men wereldwijd in technologische vernieuwing. Dezelfde producten werden slimmer (denk bijv. aan automatische belichting in fototoestellen) of er kwamen nieuwe vindingen die hetzelfde beter en goedkoper deden. Deze ontwikkeling raakte eind jaren tachtig in een stroomversnelling, waardoor technologische vernieuwingen elkaar in een steeds hoger tempo opvolgden. Kijken we naar de situatie van dit moment dan zien we dat consumenten steeds minder warm lopen voor al die elkaar steeds sneller opvolgende generaties van producten. Als een DVD al een perfecte film oplevert waarom zou je dan nog naar Blu-ray overstappen? Deze vraag vat dit tijdperk mijns inziens goed samen.

Na de tweede wereldoorlog gingen andere landen dan de VS en de Europese industrielanden een viooltje meespelen in de productie van luxegoederen, voor een deel als gevolg van een bewuste aanpak van de VS. In korte tijd ontpopte Japan zich als industrieland bij uitstek. De massaproductie daar nam zo’n vlucht dat het de Amerikaanse elektronische industrie en de Duitse optische industrie ten gronde wist te richten. Desondanks bleef er sprake van overcapaciteit op wereldschaal. Toen vervolgens de rest van Azië opkwam was er zeker sprake van een omvangrijke overcapaciteit.

Begin jaren negentig begon de verzadiging ernstige vormen aan te nemen. In plaats van zich te verdiepen in een aanpak die op lange termijn zou kunnen werken is men toen naar voren gevlucht door het almaar vergroten van de kredietruimte. Zeker sinds 1998 heeft men continu de consumptieve bestedingen op peil gehouden door middel van consumentenkrediet. Niemand wilde er bij stilstaan dat al die schulden misschien ooit eens terugbetaald zouden moeten worden. Niemand wilde ook stilstaan bij de onvermijdelijke shake-out die het natuurlijke gevolg zou moeten zijn van de industriële overcapaciteit.

De rest van het verhaal is inmiddels bekend. Door ongebreideld krediet te blijven verstrekken zit de gemiddelde creditcardhouder in de VS aan te kijken tegen een schuld van meer dan 20.000 dollar (schatting, de gemiddelde schuld per hoofd van de bevolking was deze zomer 15.000 dollar, maar niet iedereen heeft een creditcard). En door op grote schaal hypotheken te verstrekken aan mensen die daar onder een normaal economisch regiem nooit voor in aanmerking zouden zijn gekomen ontstond de huidige hypotheekcrisis. Dat was de plons (een druppel was het zeker niet) die de emmer deed overlopen. Maar zeker niet de diepere oorzaak.

Nu zijn verzadiging en overcapaciteit op zich niet voldoende grond om de paniek op de beurzen te verklaren. Door immers het tot nu toe niet koopkrachtige deel van de wereldbevolking in het harnas van consument te hijsen zouden we zomaar voldoende koopkrachtige vraag kunnen genereren om alleen China al tien à twintig jaar aan het werk te houden. Maar niemand wil nu meer zijn vingers branden aan slecht krediet, dus die oplossing werkt niet meer.

De reden dat men deze weg niet nog eens durft te gaan is dat men nog geen antwoord heeft op een ander proces waarvan de uitwassen nu zichtbaar worden, het opraken van de olie en (in mindere mate) van de grondstoffen. Hoewel de olie op dit moment nog zeker niet op is, werkt de dreiging van een verminderd aanbod in combinatie met onzekerheid over alternatieven verlammend op de economie.

Dit zijn de drie grootste problemen van dit moment: de verzadiging van de markt, de overcapaciteit in de industrie en de dreigende opdroging van onze goedkope energiebron. In deze combinatie blijken zij een uitermate giftige cocktail te vormen die op economisch gebied tot een coma leidt. Zijn er nog kansen om uit deze patstelling te komen? Jazeker, juist die combinatie toont ons de weg naar een oplossing, maar we moeten wel snel zijn. Daarover volgende keer meer.