Concentrische cirkels: overwegingen naar aanleiding van “Oslo”

Ik meende dat het Karel van het Reve was die zei: er is altijd wel een ergens een gek die een mes trekt om daarmee iemand dood te steken, het is niet te voorkomen. Tegenwoordig is dat niet meer een mes maar een automatisch pistool of hij zet een bom in elkaar. Wie een beetje zijn best doet kan met gemak enige honderden mensen doden. Deze keer waren het er 91, de schutter in Alphen aan de Rijn 7, Jared Lee wist het tot 6 te brengen.

De gedachte aan wat daar op dat eiland gebeurd moet zijn is niet te bevatten: één voor één heeft hij jonge mensen neergeschoten, ze opjagend op het eiland terwijl niemand kon wegkomen.

Deze keer is het een “christenfundamentalist” volgens de NRC, een andere keer een moslimfundamentalist of iemand die geestelijk in de war is. Omdat het nu om een christen gaat wordt er weinig ophef over het geloof gemaakt, maar als het een moslim was geweest was er zeker meer over te doen geweest. “Deskundigen” komen dan met verklaringen dat er iets is in de Islam die mensen tot dit soort daden aanzet, en er zullen ook nu vast wel hardcore atheïsten zijn die dit zien als een kenmerk van elk geloof.
Maar wat kun je er aan doen? Je kunt dit soort ontsporingen niet voorkomen. Wat moet je immers doen? Alleen kunstmest aan vergunninghouders verkopen? Wapens verbieden? Ja dat laatste kan en gebeurt gelukkig in dit deel van de wereld ook wel, maar voldoende zal het nooit zijn. Iemand die kwaad wil zal dat altijd kunnen doen, er is immers altijd wel ergens een mes te vinden. Gekken en dwazen zijn van alle tijden.

En wat als het om religieus of etnisch gemotiveerd fanatisme gaat, zoals blijkbaar nu ook het geval is? Het heeft in ieder geval geen zin om een hetze te beginnen tegen het christendom of de islam – als de dader een moslim was geweest – want wat wil je daarmee bereiken? De gekken worden alleen maar gekker en doordat je een hele bevolkingsgroep isoleert radicaliseer je nog meer mensen. En om de daders te vinden heb je de hulp nodig van mensen die dicht bij de daders staan: familie en vrienden. Zo is bijvoorbeeld Theodore Kaczynski, de Unabomber, opgespoord.

Bernard Avishai citeert Adam Gopnik. In Through The Children’s Gate schrijft deze kort na de aanslag van 11 september 2001 in New York:

Later that day, I bump into F.A., the Arabist, and we have a talk about What Is To Be Done. I ask him if there is anything we can do about madmen who worship psychopathic gods. And he says something obvious but interesting: that there’s nothing to be done about the core, the real nuts, but they exist, as human beings must within concentric circles of culture: an immediate circle of murder-minded sympathizers and financiers; a circle just outside that of sympathizers who would not do such things themselves but will not stop them from happening; a circle beyond that of people who choose not to know what is being done but sympathize with the radical purpose; a circle beyond that one of the fearful and even sentimentally sympathetic–and on and on, each circle of culture outside the actual nucleus of evil a little larger and a little less regular in its orbit than the one before, and therefore able to be dried up, reduced, set loose. Attack and persuade the outer circles of culture to abandon the inner circles, and eventually, the core will be all alone, isolated and futile.