Complottheorieën: van alle tijden en toch nieuw

VERSLAG - Met wereldberoemde samenzweringstheorieën als het 9/11-complot en flat-earth-gedachtegoed lijkt complotdenken een symptoom van dit tijdperk. Toch zijn complottheorieën van alle tijden, al is de focus veranderd, schrijft Jonas van Diepen naar aanleiding van een lezing van de Leuvense onderzoeker Stef Aupers.

Het internet is een podium voor complotdenkers om absurde en minder absurde theorieën te delen. Het lijkt alsof complottheorieën steeds populairder worden. Onderzoek van politicoloog Joe Uscinski toonde echter aan dat het complotdenken niet is toegenomen tussen 1890 en 2010. De hoofdrolspelers in de theorieën zijn echter wel veranderd zegt prof. dr. Stef Aupers, hoogleraar Media en Cultuur aan de Universiteit van Leuven.

Nieuwe zondebokken

Waar vroeger nog ‘vijandige’ partijen als Rusland het doelwit waren, staan in het huidige complotdenken binnenlandse autoriteiten centraal, zegt Aupers. Rijke industrieën, de elite en eigen regeringsleiders. “Dat is angstaanjagend voor mensen die in de politiek werken, in de wetenschap of in de journalistiek. Dit complot gaat namelijk niet over de vijand buiten onze grenzen, maar over de mensen die aan de basis van onze democratie staan,” aldus Aupers. Hij noemt de theorie rondom 9/11 (‘It was an inside job’) als voorbeeld. Daarin wordt beweerd dat toenmalig president George Bush achter de aanslag zat, in plaats van terreurgroep Al Qaida.

‘I want to believe’

Maar hoe verklaar je deze verschuiving? Aupers wijt dit aan drie maatschappelijke veranderingen. Ten eerste stelt hij dat burgers in toenemende mate denken dat kennis onbetrouwbaar is. “In een verzuilde samenleving was dit anders. De Christelijke instituties hadden duidelijke ideeën over hoe de wereld in elkaar zat en de gemiddelde inwoner vertrouwde daar op.” Het wantrouwen in kennis wordt ook veroorzaakt door tegenstrijdige, ‘wetenschappelijke’ berichtgeving in de media en de ‘do-it-yourself-wetenschap’ die het internet met zich meebracht. Het maakt bijvoorbeeld niet uit als je ergens in gelooft dat bewezen is niet waar te zijn; op het internet kun je voor elke claim bevestiging vinden. Zo wordt irrationele twijfel aan wetenschappelijke feiten gestimuleerd in plaats van gedemotiveerd. Als tweede verklaring voor de focusverschuiving van complottheorieën draagt Aupers aan dat moderne instituties vaak ondoorgrondelijk zijn. Volgens Aupers is het punt van complottheorieën dat er nog een laag waarheid onder onze ‘schijnbare’ waarheid schuilt. Wanneer autoritaire instituties (e.g. bedrijven, ministeries en geheime diensten) zo groot, ingewikkeld en ondoorgrondelijk zijn als tegenwoordig, is het voor burgers makkelijk te concluderen dat er onder deze wirwar allerlei dingen gebeuren die expres niet aan de buitenwereld worden getoond.

Een derde en laatste verklaring is wat beroemde socioloog Max Weber de ‘onttovering van de wereld’ noemde. Aupers: “Dat houdt in dat het geloof in een metafysische werkelijkheid [bijvoorbeeld een god, red.] steeds meer vervangen wordt door wetenschap aan de ene kant en technologie aan de andere kant.” Volgens Weber zaten daar twee kanten aan: een hoger kennisgehalte binnen de wetenschap en onder burgers in het algemeen, maar tegelijkertijd een verlies aan betekenisgeving in onze levens. En dat is iets wat wetenschap niet heeft kunnen vervangen. Daarom gelooft men volgens Aupers graag in complottheorieën: het zijn vervangers voor zingevende verhalen.

Stef Aupers haalde als onderbouwing voor zijn stellingen leuke voorbeelden aan en beantwoordde kritische vragen van zijn publiek. Wil je dit terugzien? Dan kan hier, of lees het bijbehorende artikel.

Jonas van Diepen is stagair bij Studium Generale Utrecht