Christa Wolf en het onverenigde Duitsland

Vorige week overleed de schrijfster Christa Wolf op 82 jarige leeftijd in Berlijn. Jarenlang was zij de belangrijkste representant van de Oost-Duitse literatuur. Precies een maand voor haar overlijden verscheen in ons land haar laatste roman in Nederlandse vertaling: Stad der engelen of The Overcoat of Dr. Freud.

Ik was er nog maar net in begonnen, met lichte tegenzin, want een comfortabel boek is het niet. Een hoofdstukindeling ontbreekt, de lezer wordt aan de hand van korte aantekeningen door het verhaal van de hoofdpersoon geloodst. Die aantekeningen waren twintig jaar eerder door de schrijfster in Los Angeles gemaakt. Ze wilde daar gaan werken aan een nieuw boek. De muur in Berlijn was nog maar net gevallen. In dezelfde tijd kwam Christa Wolf onder vuur te liggen. Ze bleek korte tijd informeel medewerkster te zijn geweest voor de Staatssicherheitsdienst. Dat zijzelf jarenlang intensief door de Stasi werd gevolgd kreeg minder aandacht in de media.

Ook al wordt dit boek als roman gepresenteerd, het gaat hier om Christa Wolf zelf. Haar verhaal komt zeer langzaam op gang. De eerste honderd bladzijden moet je accepteren, dat het hier om de schrijver gaat, niet om de lezer. De lezer hoeft niets te begrijpen, die moet zich tevredenstellen met de rol als toeschouwer en alle trivialiteiten accepteren. Zinloos is dit alles niet, want na ruim honderd pagina’s doorbijten wordt de lezer beloond voor het vertrouwen. De toon wordt persoonlijker, minder afstandelijk. De schrijfster durft zich dan eindelijk bloot te geven. Ze stelt zich de vraag hoe het mogelijk is dat ze de werkzaamheden als informeel medewerkster is vergeten, ze had er later nooit meer aan gedacht. Ze zoekt haar motieven voor haar diensten voor de Stasi alleen binnen zichzelf. De belangrijkste constatering is dat ze in die tijd nog niet schreef. Ze had met gemak allerlei praktische omstandigheden erbij kunnen halen, maar ze laat haar persoonlijk leven buiten beschouwing. De enige omgevingsfactor die ze toelaat is dat het maar toeval is geweest dat ze in de DDR terecht is gekomen. Als het paard voor de wagen niet zo uitgeput was geweest, dan had ze met haar ouders vanuit Polen, vluchtend voor het Russische leger, verder naar het westen kunnen reizen. Dan was ze volwassen geworden in de Bondsrepubliek en dan was ze waarschijnlijk nooit informant van een geheime dienst geweest, maar ook geen schrijfster. Allemaal speculatie achteraf, want niemand wist in 1945 hoe het verder zou gaan met beide Duitslanden.

Christa Wolf voelde zich thuis in de DDR, was lid van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, maar ze uitte ook kritiek op het centrale gezag, zoals bij de kwestie Wolf Biermann. Na de Wende deed ze een oproep aan haar Oost-Duitse landgenoten om het land niet te verlaten, zij hoopte op een doorstart voor een hervormingsgezinde DDR.

In haar laatste boek laat de schrijfster haar gedachten gaan langs alles wat met haar Duitsland te maken heeft. En ze maakt vergelijkingen. Wat het in de DDR nou zoveel slechter dan in de rest van de wereld? In West Duitsland was de communistische partij verboden en de VS zijn helemaal niet zo egalitair als ze zich voordoen. En de agenten van de FBI? Doen die nooit iets dat het daglicht niet kan velen?

Als je de tijd en het geduld hebt, dan is Stad der Engelen of The Overcoat of Dr. Freud een rijk boek, waarin voortdurend wordt benadrukt dat de Duitse cultuur van voor WOII ook de voorgeschiedenis van de inwoners van de DDR was. Oost-Duitsers zijn ook Duitsers. Christa Wolf laat geen mogelijkheid onbenut om iedereen die van literaire betekenis was tijdens haar Democratische Republiek aan ons te presenteren, of ze nu binnen of buiten de DDR leefden.

Met Stad der Engelen of The Overcoat of Dr. Freud laat Christa Wolf aan het verenigde Duitsland een flinke erfenis na. Het zal me niet verbazen als er over deze nalatenschap nog heel wat ruzietjes gemaakt zullen worden.

Zie hier een korte documentaire over haar.

Christa Wolf, Stad der engelen of The Overcoat of Dr. Freud, Uitgeverij Van Gennep, 376 p.

Bestel hier Christa Wolf’s boek