‘Centrumplan Utrecht nauwelijks democratisch te sturen’

Na het publiceren van een minidocumentaire en een interview met Vincent van Rossem, is dit een derde gastbijdrage van architect Ad van der Stok over het Utrechtse Centrumplan. Met medewerking van Dimitri Tokmetzis.

Utrecht verbouwt stilletjes z’n centrum voor enkele miljarden euro’s. Althans, intimi volgen het aandachtig, maar het grote publiek merkt het vooral aan de bouwhekken. Dat was anders in 2002. Bij het referendum over de plannen gaf tweederde van de stad z’n mening over de door politici voorgespiegelde toekomst van het stationsgebied. Sindsdien weet het grote publiek dat er iets gebeurt, maar niet echt wat. Negen jaar later zijn de plannen ingrijpend veranderd en lijken politici het overzicht verloren te zijn. Bovendien lijkt ’t project zich bijna continu onder de radar van de serieuze journalistiek te bewegen, misschien wel omdat het te ingewikkeld is.

Aan dat gebrek aan overzicht poogde ik een eind te maken, door als architect journalistiek te bedrijven en in een minidocumentaire de uit hoeken en gaten tevoorschijn komende informatie op een toegankelijke manier voor het voetlicht te brengen. Dat leidde tot discussie, net als het interview met architectuurhistoricus Vincent van Rossem. Alvorens politici uit te nodigen mee te praten, een tweede interview, met hoogleraar planologie Tejo Spit van de Universiteit Utrecht.

Documentaire:

Interview:
In hoeverre onderschrijft u de conclusie van de documentaire?

Tja, ik denk dat deze conclusie onvermijdelijk is, al teken ik aan dat je hetzelfde kunt zeggen met een minder negatieve toonzetting.

Waarom is de uitkomst zo anders dan per referendum is vastgesteld?

Dat was niet te voorkomen. De ervaringen elders leren dat bij projecten met een dergelijke doorlooptijd zaken zo vaak bijgesteld moeten worden dat het voorstellen van blauwdrukken – waar ook nog per referendum over gestemd moest worden – misschien politiek gewenst, maar een planologische stommiteit is. Hier zien we het spanningsveld tussen politici met een focus van vier jaar en een planologische horizon die twintig of dertig jaar verder ligt. Iets vergelijkbaars deed zich overigens voor in Leidsche Rijn, met een park dat veel kleiner uitpakt dan beloofd.

In hoeverre moeten we ons daar druk over maken? Kan en moeten dit soort grote projecten anders ingevuld worden?

Dit is een belangrijke vraag. Ik maak me er tenminste niet druk over. Vergelijkbare zaken gebeuren altijd en overal. Echt belangrijk is dat er een ‘overall public quality’ in het gebied wordt gerealiseerd dat toekomstwaarde heeft. Deze zit overigens meer in het gebruik, dan in de fysieke kwaliteit. Het gaat eigenlijk meer om het succes van het gebruik en het uitstralingseffect naar de omgeving.

Laat ik een voorbeeld van geven over hetzelfde Hoog Catharijne. Ook in de jaren zeventig bestond er een algemene consensus over de lelijkheid van het winkelcentrum. Maar het was commercieel een succes en de redding voor het gebied erachter (rond de Oude Gracht). Dat heeft zich als gevolg van het succes van Hoog Catharijne prachtig hersteld. Het was zeer verwaarloosd in de jaren zestig en zeventig.

Is dat dankzij Hoog Catharijne? De binnenstad van Amsterdam heeft sinds de jaren ’60 en ’70 ook een omwenteling doorgemaakt, zonder de aanwezigheid van een Hoog Catharijne. Was de historische bebouwing van voor Hoog Catharijne er nog geweest, was het gebied dan niet net zo succesvol als het nu is?

Ja, dat is het probleem van de causaliteit. In welke mate valt de upgrading toe te schrijven aan Hoog Catharijne en in welke mate aan de algemene economische ontwikkeling? Algemeen wordt aangenomen dat Hoog Catharijne een vliegwielfunctie heeft gehad. Dat is echter niet hard te maken. Sterker nog, ook Hoog Catharijne heeft zich ontwikkeld op de vleugels van de algemene economische ontwikkeling. Een kip-ei kwestie. Het gaat mij echter te ver om het om te draaien. Ik geloof nooit dat de omgeving van de Oude Gracht zich op eenzelfde manier zou hebben hersteld als de binnenstad van Amsterdam, indien Hoog Catharijne niet gebouwd zou zijn. Het is ‘koffiedik kijken’.

U zegt ook, die ‘overall public quality’ hangt af van het gebruik. In de documentaire wordt duidelijk dat het publiek gebruik zal blijven maken van die eerste verdieping van Corio. Valt dan te verwachten dat die begane grond, die onderwereld verbetert?

Neen, het is naief te verwachten dat deze ingrijpend verbetert. Dat heeft niet alleen te maken met de fysieke realiteit, maar vooral met de functies die daar gecreeerd moeten worden. Immers, er moet bevoorraad worden en ergens geparkeerd worden en ook fietsen moeten ergens gestald worden. Maak maar eens van dit type functies een ruimte met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Dat is bijna een onmogelijke ontwerpopgave. Mijn inschatting is dat het probleem min of meer hetzelfde zal blijven.

Overigens, wil ik hierbij twee kanttekeningen maken. Ten eerste is het slechts een ‘onderwereld’ (uw typologie) ten opzichte van de kwaliteit van de ‘bovenwereld’. Indien de kwaliteit van de ‘bovenwereld’ nog hoger wordt, dan moet er nog meer gebeuren om de ‘onderwereld’ geen ‘onderwereld’ te doen zijn. Een schier onmogelijke opgave. Ten tweede, toen ik jaren geleden met een Amerikaanse collega door het gebied liep, zag (en erkende) deze het probleem niet. Kijk maar eens naar de ‘onderwereld’ van sommige Amerikaanse winkelcentra.

Welke rol spelen de verschillende partijen in deze ontwikkeling, in dit geval de gemeente, Corio, de NS en eventuele andere partijen?

Tja, dat is niet in alle opzichten even fraai geweest. Ze hebben elkaar doorlopend gegijzeld, dwars gezeten, de eigen doelstellingen geoptimaliseerd ten koste van elkaar etc. Ik heb in de jaren negentig (in opdracht van NS-Vastgoed) een internationaal vergelijkend onderzoek naar mogen verrichten en toen ook de partners van nabij mee mogen maken. Er was veel wantrouwen en de belangen waren groot, laten we maar zeggen.

Welke mogelijkheden zijn er nog om dit soort projecten bij te sturen?

Steeds minder. Sterker nog, naar mate het ontwikkelingsproces voortschrijdt worden alternatieve mogelijkheden snel schaarser. Ook het ‘pijplijn effect’ dient zich aan. D.w.z. dat over veel nog niet ontwikkeld gebied reeds bindende afspraken zijn gemaakt. De uitvoering waar het publiek straks mee te maken krijgt is slechts een codificatie van het eerdere onderhandelingsproces. Voor het grote publiek is dat vaak een teleurstelling, want het is bijna altijd anders dan zij dachten dat het hen beoofd was.

Kun je bij zo’n proces dan nog wel spreken over democratische controle? Is het voor de raad dan mogelijk haar taak uit te voeren, of staat zij door die bindende afspraken bij voorbaat buiten spel?

Laat ik voorop stellen dat er altijd sprake is van democratische controle, omdat belangrijke beslissingen altijd door de gemeenteraad moeten worden genomen. Hier aan de orde is meer het vraagstuk van de mate van controle en partialiteit.

Een raad kan niet over een periode van 30 jaar en detail sturen en controleren, dat is fictie. Kennis ontbreekt en door personele wisselingen ook de continuiteit en het overzicht. Elk nieuw raadslid moet zich opnieuw inwerken in een complex dossier met vele historisch bepaalde beslissingen. Een raad moet dus sturen op hoofdlijnen en controleren op voor haar belangrijke criteria (die overigens voor elke nieuwe raad kunnen verschillen. Een aanvullende complicerende factor).
Partialiteit. Doordat de besluitvorming in tijd en ruimte gefragmenteerd is, wordt het uiterst moeilijk om het overzicht te behouden over het geheel, zeker voor raadsleden. In dat opzicht is democratische controle – net als bij alle grote complexe ruimtelijke projecten – aan beperkingen onderhevig, eufemistisch uitgedrukt.

Een opmerking tot slot waarmee ik kan laten zien toch vertrouwen te hebben in de (ruimtelijke) kwaliteit van het gebied. Wij hebben net een appartement gekocht in het Vredenburgcomplex. Indien ik geen vertrouwen had in de kwaliteit van de (her)ontwikkeling had ik dat echt niet gedaan.

Het Vredenburg complex staat direct naast de oude binnenstad en daarvan is de ‘overall public quality’ onmiskenbaar. Heeft u dat vertrouwen ook voor het gebied rondom het station?

Vooralsnog wel. Ik kijk daar positief naar en dat beeld ontleen ik aan het stedenbouwkundig ontwerp en de terugkeer van het water in de singel (zeg maar de plaatjes) en de cijfers (dichtheden, hoogte, functies in het gebied etc.).
Maar stel je voor dat het verschrikkelijk wordt (en dan klink ik misschien heel cynisch) in dat geval ben je er door de nabijheid van het station ook zo weer uit. En door de locatie van de Vredenburg kun je ook heel gemakkelijk ‘met de rug naar het gebied gaan staan’. Het klinkt misschien raar, maar wij realiseren ons terdege dat het gebied toch een lange tijd een bouwput zal zijn, dus…