Bestaat de ‘eigen’mening?

Hoe eigen is mijn eigen mening? Die vraag kwam bij me op na het zien van een commercial over een Franse auto. De voice over in de reclame zegt zoiets als: “Eerst moest je niets van meisjes hebben, later wel. Eerst moest je niets van kinderen hebben, later wel. Eerst moest je niets van saaie middenklassers hebben, later wel.” Bij mij kwam de boodschap over, dat de factor tijd van grote invloed is op je mening. En, dat iedereen op den duur verandert in een grijze muis. Geen opwekkende boodschap. En vast niet zo bedoeld door de reclamejongens en meisjes. Door de commercial vroeg ik me af, in hoeverre we werkelijk een eigen mening hebben en in hoeverre die mening wordt gevormd door andere factoren? Bestaat een ‘eigen mening’ wel?

Keeping up appearances

Zoals de commercial laat zien, is de factor tijd van grote invloed op onze meningsvorming. Kinderen, pubers, jongvolwassen en senioren, over het algemeen veranderen opvattingen alleen al door het verstrijken der jaren. Naast de factor tijd, is de omgeving van invloed op meningsvorming. Het volgende onderzoekje dat ik in een boek van Ap Dijksterhuis heb gelezen laat dat zien. De vraag in het onderzoek luidde: ‘zou je liever 100.000 € verdienen in een land waar het gemiddelde jaarsalaris 200.000 € is, of geef je de voorkeur aan een jaarsalaris van 60.000 € in een land waar het gemiddelde jaarsalaris 30.000 € bedraagt?’ Uiteraard bleven de overige omstandigheden in dit hypothetische voorbeeld gelijk. Het merendeel van de mensen koos voor de 60.000 €. Hier berooft de ‘schone schijn ophouden’ de meeste mensen van zo’n 40 mille.

Het slimme onbewuste

Het boek ‘Het slimme onbewuste’ van Ap Dijksterhuis laat zien, dat we veel vaker onbewust een mening vormen dan bewust. Ons onbewuste bepaalt in zeer grote mate op wie we stemmen, hoe gelukkig we ons voelen en wie we aardig vinden. Schijnt de zon?Onderzoek toont aan, dat je op zo’n moment veel positiever over je partner denkt. Dijksterhuis schrijft aanstekelijk en overtuigend. Vol prikkelende voorbeelden levert hij overtuigend wetenschappelijk bewijs dat het onbewuste ons doen en laten stuurt. Dit stukje is te kort om er diep op in te gaan, maar als ‘teaser’ noem ik graag het citaat waarmee hij het boek opent: “Wat is de mens? Een steen in de lucht, die voorzien is van een besef van vrije wil, en die denkt dat de baan die hij door de lucht beschrijft, door hemzelf gekozen is…”

Zelfzuchtige genen

Een ander boek, dat ruim dertig jaar geleden voor het eerst uitkwam, beschrijft dat mensen niets meer zijn dan ‘robotmachines die blind geprogrammeerd zijn om de eigen genen door te geven’. De zelfzuchtige genen beweert, dat het de genen zijn die ons aansturen. Niet alleen onze seksuele driften, maar ook altruïsme, bedrog en naastenliefde. Die begrippen krijgen na het lezen van Dawkins boek, een heel andere betekenis. Het neemt de illusie af, dat we zelf de knoppen van de afstandsbediening bedienen. Volgens de schrijver sturen de genen ons en dienen wij, de lichamen, slechts als ‘tijdelijk transportmiddel’. De genen doen er alles aan te overleven, soms offeren ze zelfs zichzelf op, om hun identieke genen die leven in broers, zus, neef of nicht te laten voortleven.

Nature-nurture debat

Dawkins mengt zich bewust niet in de ‘nature-nurture’ discussie. Hij wil slechts demonstreren dat de mens, door aansturing van de genen, geneigd is tot zelfzuchtig gedrag. Mensen zijn de enige dieren, die hun door de natuur gestuurde gedrag kunnen veranderen door ander gedrag aan te leren. Cultuur, opvoeding en educatie hebben ontegenzeggelijk veel invloed op mensen. Het menselijk vermogen tot het leren is goed te zien in (te?) goed geïntegreerde buitenlanders. De meest typische Nederlander die ik ken heeft twee Spaanse ouders, maar is in Nederland geboren en getogen. De voorbeelden van de invloed van cultuur en educatie zijn eindeloos. Onze meningen zijn beïnvloed door de plek waar we geboren zijn, de ouders die we hebben en het onderwijs dat we genoten hebben.

Aanpassing evolutietheorie

Dawkins past de theorie van Darwin zodanig aan, dat het ook altruïstisch gedrag kan verklaren. De evolutietheorie verklaart altruïsme niet volledig. Neem het voorbeeld van de aap die door hard te krijsen, zijn soortgenoten waarschuwt voor dreigend gevaar. De kans dat de waarschuwende (altruïstische) aap het overleeft, is klein. Hoe kan de dode aap de eigenschap altruïsme ooit doorgegeven? Dawkins beweert dat de aap weliswaar dood is, maar dat zijn genetische verwante soortgenoten wel overleven. In die zin sturen de zelfzuchtige genen, de houder van de genen, dat de betreurenswaardige aap zich opoffert. Zowel Dijksterhuis als Dawkins onderbouwen hun toegankelijke boeken met wetenschappelijk bewijs. Al lezende ging ik helemaal op in hun theorieën, maar na afloop dacht ik toch stiekem dat ik wel bewust nadenk, en ook weldegelijk een eigen mening heb. Zonder uitzondering, geen regel, nietwaar?

Mijn ‘eigen’ mening

Ons bewustzijn, onze eigen meningen, ons idee dat we zelf beslissingen nemen, is de mens liever dan wat dan ook. We zien onszelf liever niet als robotten die gestuurd worden door de tijd, de omgeving, het onbewuste of onze zelfzuchtige genen. Immers, wie levert zijn bewustzijn in, voor onmetelijke rijkdom? Of voor al het geluk op de wereld? Ik in ieder geval niet!