Studium Generale Universiteit Utrecht

208 Artikelen
Achtergrond: Jay Huang (cc)
Ontmoet befaamde wetenschappers, debatteer met denkers en luister naar schrijvers die hun drijfveren blootleggen. Studium Generale is het podium van de Universiteit Utrecht, waar studenten, docenten en andere geïnteresseerden kennis kunnen maken met alle mogelijke vakgebieden.

Studium Generale biedt iedereen de mogelijkheid kennis te maken met een vakgebied zonder verdere verplichtingen. Een toegankelijk programma op academisch niveau, te volgen zonder voorkennis. Waarom vindt de universiteit dit belangrijk? Omdat academische vorming meer is dan vakinhoudelijke kennis. En omdat de wet bepaalt dat de universiteit aandacht moet schenken aan de samenhang van wetenschappen en aan de maatschappelijke aspecten van wetenschap.

Meer informatie over ons, onze lezingen en ons nieuwsblog vind je op www.sg.uu.nl.
Foto: MPD01605 (cc)

Europa en de betrokken burger: een kwestie van gezond boerenverstand

COLUMN - Waarom zijn steeds minder mensen tevreden over de EU? Zijn we allemaal eurosceptici geworden of is er iets anders aan de hand? Femke van Esch denkt dat laatste.

De steun voor Europese eenwording is in de afgelopen jaren flink gedaald in Nederland. Niet dat we ooit in grote getale naar de Europese stembus gingen. Maar decennialang kwam Nederland als een van de grootste aanhangers van Europa uit de bus als het ging om steun voor en vertrouwen in de EU. Sinds een aantal jaar zien we een grote verandering in deze trend. Afhankelijk van wie je het vraagt en hoe je het vraagt is 33 tot 45% van de Nederlanders tevreden over de EU en 26 tot 37% niet.

Wat is er aan de hand? Wat verklaart de dalende cijfers? Allereerst is wat relativering op zijn plaats. Niet alleen is de liefde tussen de Nederlandse burger en Europa bekoeld, ook het vertrouwen in de Nederlandse politiek heeft in de afgelopen jaren een flinke knauw gehad. Den Haag, de Tweede Kamer, politieke partijen, we zijn er een stuk sceptischer over dan in de vorige eeuw. Deels is de dalende steun voor Europa dus simpelweg een sign-of-the-times.

Daarnaast stellen wetenschappers dat de Nederlandse steun voor Europa nooit ‘werkelijke steun’ maar een zogenaamde permissive consensus was: het oogluikend toestaan van wat er in Brussel gebeurde. De EU als abstract eliteproject waar we weinig last van hadden, en waar we ons dus simpelweg niet druk om hoefden te maken. De heren en dames politici sloten zich zo nu en dan eens gezamenlijk op in een vreemdvormige kantorenflat in Brussel, en wij gingen gewoon met de broodtrommel onder de snelbinders naar het werk. Met andere woorden: iedereen deed waar’ie voor betaald werd en wat er uitkwam zagen we ‘s avonds wel voorbijkomen in het journaal.

Foto: Sebastiaan ter Burg (cc)

Respect voor de rechter

OPINIE - Het recht is geen onpersoonlijke natuurwet, maar een bouwsel gestoeld op morele idealen, die eindeloos multi-interpretabel zijn. En dus is ook de rechtsspraak niet objectief, vindt Jurriën Hamer.

Toen ik niet zo heel lang geleden rechten studeerde en fantaseerde over wat ik later wilde worden, dagdroomde ik weleens over het zijn van een rechter. In mijn verbeelding verscheen ik als een krachtig magistraat, die met verstandige besluiten, scherpe taal, priemende ogen en inspirerende argumenten recht sprak en de goede orde handhaafde. Tot mijn ontnuchtering leerde ik al snel dat de meeste in de realiteit rondlopende rechters meer streefden naar een heel ander ideaalbeeld dan de wijze man: het ideaalbeeld van de onvermijdelijke natuurwet.

Idealiter is de Nederlandse rechter namelijk geen individu met specifieke morele opvattingen, maar een representant van de Nederlandse rechtsorde, in elk relevant opzicht exact hetzelfde als alle andere Nederlandse rechters. Het parlement, gelijk een schepper van de natuur, creëert middels wetten de samenleving, en die onvermijdelijke orde dient simpelweg begrepen en toegepast te worden, in plaats van door individuele rechters aangepast en bepaald. Voor zover er hiaten blijken te zijn in de wet, vult ‘de rechter’ deze hiaten met uitspraken die dezelfde onvermijdelijke logica dienen te hebben als de oorspronkelijke wet zelf.

Wellicht is het dit natuurwetenschappelijke ideaalbeeld dat rechters de neiging geeft zich zo onpersoonlijk mogelijk op te stellen, en in de motivering van beslissingen van de bespreking van feiten in één klap over te gaan naar de juridische conclusie, alsof er eigenlijk maar één evidente uitslag mogelijk was. Het is wellicht dit ideaalbeeld dat rechters doet schuilen achter mystieke slagzinnen zoals ‘naar de omstandigheden van het geval’ en ‘naar redelijkheid’, frases waar het hoofd van menig filosoof flink van zou gaan tollen.

Foto: copyright ok. Gecheckt 23-11-2022

Psychiatrie en maatschappij zijn onlosmakelijk verbonden

ACHTERGROND - Er is een toename aan kinderen die ADHD-medicatie gebruiken, er zijn steeds meer twintigers met een burn-out en ‘Nederland is het depressiefste volk van Europa’. Als je de berichten mag geloven, neemt het aantal psychiatrische diagnoses toe. Is dat inderdaad zo en waar komt die toename dan vandaan? Wordt de samenleving steeds ingewikkelder of mogen we gewoon niet meer ongelukkig zijn?

In de lezingenserie ‘Waanzin’ onderzochten we de scheidslijn tussen normaal en abnormaal. Wat is oorzaak en gevolg bij mentale aandoeningen? Acht sprekers uit verschillende disciplines lieten hun licht schijnen op trends in de psychiatrie en maatschappij.

Geluk en ongeluk

Volgens de Belgische psychiaters Dirk de Wachter en Paul Verhaeghe heerst er tegenwoordig ‘een taboe op ongelukkig zijn, wat veel psychische druk met zich mee brengt’. Zou dat mentale problemen kunnen veroorzaken?

Onzin, volgens prof. dr. Paul Schnabel (Universiteitshoogleraar, UU). Nederlanders zijn, als je het hen zelf vraagt, voor het overgrote deel ‘gelukkig’ tot ‘zeer gelukkig’, zo blijkt uit cijfers.

Toch heeft deze geluksbeleving op het persoonlijke vlak niks te maken met de medische consumptie, aldus Schnabel. Een klein deel van de bevolking heeft psychische stoornissen, zoals angsten, depressies of psychoses waarvoor men naar tweedelijns gezondheidszorg stapt. Daarnaast is er een grote groep mensen die met prangende vragen zitten over identiteit, sociale contacten, carrière en de liefde. Zij zoeken daarvoor hulp bij coaches en consultants. Dat is overigens wel een iets van de laatste decennia.

Foto: carnagenyc (cc)

Met liegen is niets mis

ACHTERGROND - Stel je voor: aan je deur staat een man met een pistool die vraagt waar je beste vriend zich bevindt. Jij weet dat deze bij jou thuis schuilt. Hij is bang om gedood te worden. Moet je de man aan de deur vertellen dat je beste vriend bij jou op de bank zit? Of mag je tegen hem liegen en zeggen dat je vriend tien minuten geleden vertrokken is naar zijn eigen huis?

Beschuldigen

Het negende gebod geeft een duidelijk antwoord op bovenstaande vraag: ‘Gij zult geen valse getuigenis afleggen.’ Dat betekent dat je de persoon aan je deur netjes moet vertellen dat degene die hij zoekt bij jou op de bank zit. Lange tijd is het gebod zo rechtlijnig geïnterpreteerd. Liegen was minstens net zo slecht als tegen het geloof in God ingaan, zo vertelt prof. dr. Maarten van Buuren in de serie ‘10 geboden revisited‘. Het gebod is namelijk ooit ingesteld om mensen te kunnen bestraffen, in dit of in een volgend leven. Dit was noodzakelijk omdat er geen duidelijke rechtsorde bestond. Daardoor kon iedereen elkaar valselijk beschuldigen. Dat is natuurlijk geen ideale basis voor een samenleving.

Moreel neutraal

In de zeventiende eeuw veranderde het perspectief op dit gebod. Hugo de Groot bracht toen een nuance aan. Soms is het geoorloofd om onwaarheid te spreken. Je bent de waarheid alleen aan diegenen verschuldigd die daar recht op hebben. Iemand die aanbelt en vraagt naar je vriend is, met het doel hem om te brengen, heeft dat recht natuurlijk niet. En dus is in zo’n geval liegen toegestaan.

Foto: Patrick Bouquet (cc)

Lieve apen

ACHTERGROND - Is empathie voor apen een bewuste keuze of een geautomatiseerd proces? En hoe zit dat dan eigenlijk bij de mens? En wat is eigenlijk het nut van empathie?

Prof. dr. Frans de Waal is een graag geziene gast bij Studium Generale. Hij laat zich niet meevoeren door de ‘onderzoekswaan van de dag’ en schrikt er niet voor terug om baanbrekende hypotheses op te stellen. Zo was hij één van de eersten die durfde te stellen dat mensen en apen overeenkomen qua gedrag. Maar waarin lijken wij dan precies op elkaar?

De Waal heeft met zijn onderzoeken aangetoond dat mensapen een vorm van empathie kennen. Hij voerde een aantal spraakmakende experimenten uit. Een aspect van deze empathie is bijvoorbeeld het kopiëren van lichaamsgedrag. De Waal en zijn onderzoeksgroep toonden aan mensapen filmpjes van gapende apen, en die werkten op hen aanstekelijk.

Daarnaast herkent hij troostgedrag bij zijn primaten. Als een vrouwtjesaap is gebeten door een andere aap uit de groep en krijsend wegvlucht, springt een andere aap op haar af om haar even flink te omhelzen. Uit andere experimenten bleek dat mensapen (maar ook olifanten) in staat zijn tot samenwerking, zelfs als ze daar niet allebei baat bij hebben. Eén experiment, dat al in 1930 plaatsvond, laat zien hoe de ene aap de andere helpt om voedsel binnen te halen door tegelijk met hem aan een touw te trekken. Hij heeft daar eigenlijk niet zoveel zin in, want hij heeft net zelf al lekker gegeten. De andere aap weet echter, op een voor ons herkenbare manier, te zorgen dat de onwillige aap toch meedoet.

Foto: Aaron van Dorn (cc)

Bezeten van bezit

ACHTERGROND - ‘Gij zult niet stelen’ is een duidelijk gebod. Het is lekker kort, en volstrekt duidelijk. Eigendom is heilig. ‘Lag het maar zo simpel…’ verzucht prof. dr. Hans Achterhuis tijdens de achtste lezing in de reeks 10 geboden revisited. Want wanneer ben je nu eigenlijk een dief, en wanneer niet? Sinds de bankencrisis is een grote verontwaardiging opgerezen over de manier waarop bankiers zichzelf ongestraft kunnen verrijken ten koste van anderen. Maar wat ze doen is geen stelen, of toch?. Het idee van diefstal veronderstelt een bepaalde definitie van bezit, en dat is er een die in de loop van de tijd veranderd is. Daarom, het achtste gebod opnieuw bekeken.

Eerlijk zullen we alles delen

Achterhuis legt uit dat het gebod in de zesde eeuw voor Christus eigenlijk precies het omgekeerde betekende van onze hedendaagse opvatting. Eigendom was in het oude Israël niet absoluut: de vrucht van de aarde was voor iedereen gezamenlijk geschapen. Daarom hadden arme mensen, als ze hongerig waren, ook het recht om de door de velden van de rijken te struinen en te eten wat ze nodig hadden. Dat zie je ook terugkomen in het Bijbelverhaal van Ruth en Naomi, die tijdens hun reizen leven van andermans akkers. De rijke persoon die alles voor zichzelf hield, die was schuldig aan diefstal. De rijke handelaren en grootgrondbezitters werden zo door dit gebod gewezen op de verantwoordelijkheden die hoorden bij hun eigendom.

Terug naar de meent

Foto: Nancy Verkooijen (cc)

Burgerschap? Dat doe je thuis maar!

OPINIE - Na de gemeenteraadsverkiezingen, mogen we vandaag weer naar de stembussen voor de Europese verkiezingen. Maar burgerschap is meer dan eens in de vier jaar stemmen. De universiteit zou veel meer kunnen bijdragen aan burgerschapsvorming.

Een paar weken geleden werd ik geïnterviewd door een student van een Belgische universiteit die een vergelijkende landenstudie deed naar burgerschapsvorming en de rol van de universiteit. Hij was begonnen bij de faculteiten, maar werd door veel mensen doorverwezen naar Studium Generale. Die doen aan burgerschap, wij geven onderwijs in ons vak, stelden de geïnterviewden.

Verzuiling

Erkenning voor het belang van Studium Generale dus, maar is burgerschap niet iets wat in het hele onderwijs thuishoort? De student viel het op als typisch Nederlands. En dat is ook mijn ervaring. In Nederland blijkt het moeilijk om aandacht te vragen voor dingen die extra zijn, naast werk of studie.

Volgens mij een restant van de verzuiling: toen ik studeerde volgde ik het vak toekomstverkenning en beleid, van de toenmalig voorzitter van de WRR, Theo Quené. Hij vertelde dat Nederlanders veel minder dan anderen buiten het werk omgingen met collega’s en dat je het niet echt had over waarden, over wat jou bewoog. Dat deed je met mensen uit je eigen zuil. Na het werk fietste je naar huis en oefende je hobby’s uit in een clubje, niet per se van de kerk, maar wel van een bepaalde signatuur. Zo was het ook toen ik opgroeide. Zelfs met godsdienstles op de middelbare school werden we opgesplitst naar godsdienst. Nederland werd bij elkaar gehouden door het er samen op school of op het werk ‘niet over te hebben’.

Foto: A holy writing. Tristan and Isolde secretly meeting with a reflection of the king in the fountain who is hiding in tree. 14th century. Inv. Ms26-folio189recto. Photo: RenÈ-Gabriel OjÈda. Image licenced to Stephanie Van D’Elden University of Minnesota by Stephanie Van D’Elden Usage : – 4600 X 4600 pixels (A3) © RÈunion des MusÈes Nationaux […] copyright ok. Gecheckt 25-10-2022

Overspel: spel over?

ACHTERGROND - Ons ideaal van romantische liefde heeft niet altijd al bestaan, maar is een uitvloeisel van middeleeuwse ideeën over overspel.

Tegenwoordig is vreemdgaan geïnstitutionaliseerd. De website secondlove.nl biedt mensen die getrouwd zijn of al een relatie hebben, de kans om online een spannend afspraakje te regelen met een onbekende. Waarom zou je jezelf immers geen minnaar cadeau kunnen doen? Dat is de vraag die de website opwerpt. Prof. dr. Maarten van Buuren sprak in de lezingenreeks 10 geboden revisited over het zevende gebod: ‘Gij zult niet echtbreken.’ Is het gebod inderdaad zo achterhaald als Secondlove doet overkomen?

Zaken zijn zaken

Onze huidige ideeën over echtbreuk en overspel verschillen van de manier waarop dit begrip werd opgevat in de vroege geschiedenis, toen het zevende gebod werd opgetekend. Er zijn in de Griekse woordenschat drie verschillende begrippen van liefde te onderscheiden. Zo is er de agape, wat kan worden vertaald als de naastenliefde en barmhartigheid. Ook is er de eros, de erotische liefde. Tot slot is er het begrip filia, de liefde die vriendschap heet. Deze filia kan eigenlijk alleen bestaan tussen mannen: vrouwen waren daarvoor niet geschikt. Geen van deze drie begrippen typeert eigenlijk de relatie in het huwelijk zoals wij die nu zien.

Een echtgenote verwees vroeger naar sociale status, niet naar wellust. De vrouw werd geacht trouw te zijn, kinderen te baren en het huishouden op orde te houden. Spanning en sensatie konden de mannen vinden bij hun maîtresses. Er was sprake van een dubbele moraal: een man mocht van zoveel walletjes eten als hij wilde, vrouwen konden rekenen op een fikse straf. Een huwelijk kwam niet voort uit passie en liefde, maar uit sociale pragmatiek. Twee families arrangeerden een bruiloft om hun verwantschap te beklinken. Het huwelijk vormde daarin de hoeksteen van de samenleving; echtbreuk was een aantasting van de sociale orde.

Foto: Ian Britton (cc)

Minder, minder, minder

ANALYSE - ‘Ik ben noch optimistisch, noch pessimistisch, maar realistisch. We kunnen iets doen aan de opwarming van de aarde, maar dat vergt een heroïsch morele houding.’ Met die woorden opende prof. dr. mr. Herman Philipse zijn betoog in de laatste lezing in de serie ‘Klimaatverandering’. Waar bestaat die heroïsch morele houding uit? Wat moeten we doen om de opwarming van de aarde tegen te gaan, om zo versnelde klimaatveranderingen te voorkomen?

Uitstoot verminderen

In zijn eerste lezing liet Herman Philipse al zien wat ons te wachten staat. Wanneer de aarde een paar graden opwarmt, zal het klimaat op een voor de mensheid ingrijpende wijze veranderen. Vervolgens liet hij zien dat het klimaatprobleem een moreel probleem is, omgeven met allerlei moeilijkheden over hoe te handelen.

Maar wat kunnen en moeten we doen wanneer we inderdaad besluiten de opwarming van de aarde te vertragen? Philipse stelt dat we allereerst een duidelijke doelstelling moeten formuleren. ‘De temperatuur niet verder laten stijgen dan 2 graden Celsius’ is dat niet. De manier waarop dat doel moet worden gerealiseerd, is immers allesbehalve duidelijk.

Een concretere doelstelling is om de CO2-concentratie in de lucht in 2050 te beperken tot vijfhonderd deeltjes per miljoen delen. Maar als we die doelstelling willen bereiken, zouden we onze mondiale CO2 uitstoot met vijftig procent moeten reduceren ten opzichte van het niveau van 1990. Ter illustratie: op dit moment stoten we zestig procent meer CO2 uit vergeleken met dat jaar. Ieder persoon op aarde zou dan maximaal twee ton CO2 per jaar mogen uitstoten.

Foto: John Wardell (cc)

Gecalculeerd gokken

ACHTERGROND - We weten niet precies wat de gevolgen van klimaatverandering zullen zijn. Moeten we dus wel of niet preventief ingrijpen?

Mensen houden wel van een spelletje. Echte gokkers kunnen dan ook hun hart ophalen bij het klimaatcasino, waar onzekerheid op onzekerheid gestapeld is. Wat is de kans dat het klimaat de komende honderd jaar drastisch verandert wanneer we niets doen aan onze uitstoot van broeikasgassen? Is niets doen niet de meest onverstandige gok om te nemen? Prof. dr. mr. Herman Philipse sprak in de lezingenreeks Klimaatverandering over hoe te handelen in situaties van onzekerheid.

Preventief handelen of later aanpassen?

Willen we iets doen aan de klimaatverandering, zijn er ruwweg twee opties: actief of reactief handelen. Een actieve vorm van handelen is mitigatie. Mitigatie houdt in dat de uitstoot van broeikasgassen wordt teruggebracht. Een andere mogelijkheid is adaptatie: je aanpassen aan de veranderende omstandigheden. Nederlanders kunnen bijvoorbeeld de dijken verhogen, of – als ons land onder water loopt – verhuizen naar hoger gelegen buurlanden.

Maar een aanpassing is in veel opzichten, zoals bij de oceaanverzuring, niet eenvoudig. Armere landen, waar vis een belangrijk deel van de voedselvoorziening is, kunnen niet gemakkelijk andere voedselbronnen aanboren. Het actief terugbrengen van de uitstoot van broeikasgassen is daarom wenselijker dan een passieve reactie achteraf.

Foto: NWFblogs (cc)

Klimaatverandering is een moreel probleem

Juist de morele vragen rondom klimaatverandering staan eenvoudige oplossingen in de weg.

‘Wat kan mij het klimaat nou schelen? Wanneer de grootste veranderingen intreden ben ik toch al dood!’ Dat is een veelgehoorde reactie wanneer je mensen op hun verspillende, onduurzame gedrag aanspreekt. Onterecht. Want ook voor mensen van nu is klimaatverandering een urgent probleem: een moreel probleem, zo stelde prof. dr. mr. Herman Philipse tijdens zijn tweede lezing in de serie Klimaatverandering.

Morele vragen

Moeten we minder broeikasgassen uitstoten om zo de klimaatverandering zo min mogelijk te belasten? Of moeten we juist maatregelen nemen om onszelf te weren tegen mogelijke bedreigingen die met klimaatverandering samen gaan? Dat zijn volgens Philipse de vragen die wij ons moeten stellen. Tenminste drie morele kwesties daarbij een belangrijke rol.

Ten eerste is er de vraag hoe wij de aarde voor toekomstige generaties achter behoren te laten, zodat ook die op een leefbare wereld terecht komen. Daarnaast is er de vraag hoe de verdeling van de CO2-uitstoot moet worden geregeld. Moeten landen die vroeger veel broeikasgassen hebben uitgestoten ook de lasten daarvan dragen? Of moeten juist opkomende economieën getemperd worden in hun drang om steeds meer fossiele brandstoffen te verstoken?

Foto: Tiziano L. U. Caviglia (cc)

Tussen plicht en instinct

ACHTERGROND - Waarom zorgen we als maatschappij eigenlijk voor onze ouderen? Vanuit biologisch oogpunt is dat allesbehalve vanzelfsprekend.

Evolutionair gezien, zijn ouderen doorgaans maar nutteloos. Aan de voortplanting doen ze niet mee en hun traagheid en zwakke fysieke gestel maken hen tot een last voor de groep. Volgens primatoloog Frans de Waal heeft onze moraal een evolutionaire oorsprong.

Maar als dit zo is, en ouderen zijn inderdaad evolutionair nutteloos, waarom zouden we dan het vijfde gebod ‘eert uw moeder en vader’ volgen? Het is een culturele aanvulling op onze natuur, meent prof. Hans Achterhuis.

Weg ermee?

De antropoloog Jared Diamond noemt vijf traditionele manieren om van ouderen af te komen. Achterhuis haalt deze methoden aan om te laten zien dat ouderenzorg niet biologisch vanzelfsprekend is.

Ten eerste kun je ouderen compleet verwaarlozen, zoals bijvoorbeeld Australische Aboriginals gewoon waren te doen. Nomadische stammen laten ouderen vaak simpelweg achter. De Yakut in Siberië laten ouderen doelbewust zelfmoord plegen. Een vierde manier om van ouderen af te komen, is door ze een handje te helpen bij hun zelfmoord. Sommige stammen zien dat als een eervol ritueel. Bij sommige stammen wordt een zoon die weigert deel te nemen aan dit ritueel zowel door zijn tribale gemeenschap als door de te doden ouder te schande gemaakt. Tenslotte kun je ouderen natuurlijk ook zonder hun instemming doden.

Vorige Volgende