Studium Generale Universiteit Utrecht, auteur op Sargasso

Foto: July Pastorello (cc)

Wat (buiten) je bubbel je brengt

19 april 2025 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Dat de samenleving bestaat uit verschillende sociale groepen, is niets nieuws. We omringen ons graag met mensen die op ons lijken omdat dat comfortabel voelt. Maar wat brengt het je om toch uit je bubbel te stappen? Een artikel van Inge Engel.

Als je de media mag geloven is Nederland verdeelder dan ooit. “Nederland segregeert en verbubbelt” kopte NRC vorig jaar. Hoog tijd om hier met wetenschappers over in gesprek te gaan.

Langzaam druppelen de gasten De Hondekop binnen met als doel om uit hun bubbel te breken. Vanavond staat in het teken van lekker eten, een goed gesprek en een dosis wetenschap: deze drie ingrediënten komen samen tijdens onze Dialoog Diners. Sommige mensen komen alleen, anderen hebben iemand meegenomen die zelf niet zo snel deze plek zou bezoeken, en weer anderen komen met hun vertrouwde groepje vrienden of collega’s. Het belooft een enerverende avond te worden want de gasten vinden op de tafels gesprekskaartjes die helpen het gesprek te faciliteren en bovendien aanzetten tot denken: “Onze sociale identiteit komt tot stand door deel uit te maken van verschillende groepen. Welke groepen maken wie jij bent?”

Deze vraag blijkt nog niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Want je kan student, activist, basketballer of schilder zijn, maar hoe bepalend is dat voor jouw identiteit? Daar wisselen de antwoorden, maar duidelijk is dat de mensen met wie wij een groep vormen vaak dezelfde normen en waarden hebben. Met andere woorden: we leven in sociale bubbels met ongeschreven regels.

Foto: https://pixabay.com/nl/photos/mobiele-telefoon-telefoon-cel-690192/ copyright ok. Gecheckt 27-09-2022

De afwezigheid van klank en oogcontact in onze telefoontaal

31 maart 2025 , 11:50 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Op 12 maart organiseerde de Universiteit van Utrecht een Grote Taalshow. Timon J. Beeftink won daarbij de schrijfwedstrijd met zijn originele column over het woord “Effe”.

Effe’. Op mijn eerste mobieltje, een witte klaptelefoon met een camera van twee megapixel, typte ik het woord om de haverklap. Ik hoefde maar een paar keer op de drie te drukken, en ik was er al—voor de ‘e’ twee keer, voor de ‘f’ drie keer. Ik kon het binnen twee seconden. En hoe meer ik op de toets drukte, hoe meer het woord onderdeel van mijn dagelijkse taalgebruik werd. ‘Effe eten.’ ‘Effe voetballen.’ Tot lichte ergernis van mijn ouders en grootouders.

Inmiddels is het woord hopeloos ouderwets. We hebben de twee klinkers als onnodige snijboonpunten weggesneden en gebruiken in onze appberichten alleen nog de twee f’s. ‘Ff’. En ook al lijkt dat misschien een onbeduidende verschuiving, is dat het niet. Wanneer je de neiging weerstaat om aan beide kanten opnieuw een ‘e’ vast te plakken, kan je het woord niet uitspreken zonder als een fluitketel met fluitvrees te klinken. Fffffffff. Fffffff. Fff. Het is een verschuiving van klank naar teken. Een woord dat wel op het beeldscherm bestaat, maar in het fysieke gesprek geen duidelijke betekenis meer heeft.

Foto: Dylan Shaw, via Unsplash. Flower Thrower (Love is in the Air), Banksy, mural in Beit Sahour (West Bank) in 2020

Is er een nieuwe tijd aangebroken voor Hamas?

30 oktober 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

ACHTERGROND - door Pien Barnas

Onlangs werd bekend dat Hamas-leider Yahya Sinwar door het Israëlische leger is gedood. Wat betekent dit voor de positie van Hamas? Islamoloog Joas Wagemakers is gefascineerd door deze groepering en legt ons uit welke belangen Hamas had en heeft in de oorlog met Israël. Maar daarvoor moeten we wel eerst een kleine veertig jaar terug in de tijd.

Fataal verkeersongeluk

Om de rol van Hamas in het Israëlisch-Palestijns conflict beter te begrijpen, moeten we terug naar het jaar 1987, toen een Israëlische vrachtwagenchauffeur op 8 december een verkeersongeluk veroorzaakte met de dood van vier Palestijnen als gevolg. De jaren voorafgaand aan dit moment bestonden uit toenemende Israëlische onderdrukking van de Palestijnen, onder andere in de vorm van landonteigening en de bouw van illegale nederzettingen in de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook. De fatale aanrijding was de druppel die de emmer deed overlopen. De Palestijnse bevolking kwam in reactie op het incident massaal in opstand. De zes jaren die hierop volgden worden de Eerste Intifada genoemd, wat in het Arabisch “afschudden” betekent en in Palestijnse context staat voor “burgeropstand”.

Toen de opstand uitbrak bestond Hamas nog niet, legt islamoloog dr. Joas Wagemakers uit. Hamas is als een zijtak ontsproten uit de Moslimbroederschap; een internationale islamitische beweging, opgericht in Egypte, die veel terughoudender was in het voeren van een gewapende strijd. Zij onderhielden een werkbare relatie met Israël en wilden die niet overboord gooien. Voor hen was niet Israël de grootste vijand, maar waren dat seculiere Palestijnse fracties, zoals communistische en socialistische partijen, vervolgt Wagemakers. Voor Israël was de samenwerking met de Moslimbroederschap een “mooie manier om de wind uit de zeilen te halen bij nationalistische groepen”, aldus de islamoloog.

Foto: Shelby Murphy Figueroa, via Unsplash.

Goed nieuws: je koffie wordt duurder!

26 september 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

ACHTERGROND - door Puck Füsers

In december gaat een nieuwe Europese wet van kracht, die ontbossing moet voorkomen. De wet heeft ingrijpende gevolgen voor de koffie-industrie. JDE Peet’s, het moederbedrijf van onder andere Douwe Egberts trekt daarom aan de bel. Niet alleen kan de wet de koffieprijs verhogen, het kan import vanuit landen als Ethiopië bijna onmogelijk maken. Hoe zit dat?

Wet versus praktijk

De nieuwe Europese wetgeving tegen ontbossing – de EUDR – geldt voor allerlei grondstoffen en producten die vaak ontbossing veroorzaken. Denk aan hout, palmolie, soja, rubber en dus ook koffie. Deze producten mogen vanaf 30 december niet meer op de markt gebracht worden als er niet wordt aangetoond dat ze geen ontbossing veroorzaken. Voor de koffiesector is dit een ingewikkelde maatregel, omdat het in de praktijk betekent dat koffiebedrijven precies moeten kunnen aantonen waar hun koffie vandaan komt. Dit is lastig vanwege de manier waarop koffie geteeld en geoogst wordt. In veel koffieproducerende landen, zoals Ethiopië, wordt koffie geoogst door kleine koffieboeren. Die verschillende oogsten worden dan gesorteerd door tussenpersonen op grootte en kwaliteit, niet op herkomst. Eén koffiepartij kan daardoor bonen van wel duizend koffieboeren bevatten. Logischerwijs kunnen bedrijven dan niet aan de EU-regelgeving voldoen. Gert van der Bijl, die voor ontwikkelingsorganisatie Solidaridad al lange tijd met de wet bezig is, stelt dat er niet genoeg geld wordt gestoken in de ondersteuning van koffieproducerende landen om transparantie in de koffieketen te organiseren. Voldoen die landen niet aan de regels, dan kunnen Europese koffieproducenten plotseling niet meer importeren uit die landen – dat zou rampzalig zijn voor de economie van die landen, én voor de koffieprijs.

Foto: Mike Andrews (cc)

Wat als de democratie zelf op het stembiljet staat?

22 augustus 2024 , 08:08 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Op 5 november zijn de ogen van de wereld gericht op de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Voor tegenstanders van Trump is het niets minder dan een strijd om het voortbestaan van de democratie. Projectondersteuner Pien Barnas vraagt zich af hoe radicaal-rechts zo groot kon worden. En kan de geest weer in de fles?

Nu de autocratische neigingen van Trump steeds zichtbaarder worden, nemen de zorgen over de toekomst van de Amerikaanse democratie toe. Antidemocratische uitspraken zijn de laatste tijd eerder regel dan uitzondering voor de ex-president. Hij noemde de New Yorkse rechter die hem veroordeelde voor het vervalsen van documenten ‘corrupt’, kondigde aan tienduizenden ambtenaren te ontslaan die hij als tegenstanders ziet, en zei eind 2023 dat hij bij verkiezingswinst voor één dag dictator zou zijn, om zo aan de door hem zo gewilde muur aan de Amerikaanse zuidgrens te beginnen. Het is dan ook niet verrassend dat Biden zichzelf presenteerde als de keuze voor iedereen die wil voorkomen dat de VS afglijden naar een autocratie. “De democratie staat op het stembiljet,” stelde hij. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?

Van conservatief naar radicaal-rechts

In een recent interview in de Groene Amsterdammer beschrijft de Amerikaanse politicoloog Daniel Ziblatt hoe conservatieven een cruciale rol spelen in de afbraak van democratieën, ook in de VS. Conservatieve Republikeinen, die in 2016 nog waarschuwden voor Trump, hebben zich inmiddels allemaal achter hem geschaard. In zijn meest recente boek Tyranny of the Minority (2023) maakt Ziblatt een onderscheid tussen politici die loyaal of semi-loyaal zijn aan de democratie. Die laatste groep is niet per se autoritair, maar weigert – uit politiek gewin – om antidemocratisch gedrag van anderen te veroordelen. Dat zie je in de Republikeinse partij, maar ook bij rechts-conservatieve partijen in andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk en Nederland. Ziblatt:

Foto: Helen K (cc)

Geluk als levensdoel blijkt een vergissing

11 juli 2024 , 08:02 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

COLUMN - Remco Sleiderink

De cijfers liegen er niet om: het aantal jongvolwassenen dat zich gelukkig voelt en tevreden met het leven is, daalt al sinds 2012. Studenten melden vaak last te hebben van prestatiedruk, eenzaamheid, angst, depressie en meer. Wat zijn de oorzaken en is het tij nog te keren? Of moeten we anders met ongeluk leren omgaan?

Recent werd pijnlijk duidelijk dat studenten het moeilijk hebben op het vlak van geluk. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) publiceerde in mei 2024 het jaarlijkse rapport over de brede welvaart in Nederland. Dat begrip wordt gemeten op basis van dertien maatstaven, waaronder welzijn, gezondheid, werk en vrije tijd en wonen. Waar de NOS nog positief bericht over het geluk en de tevredenheid met het leven van de mensen in Nederland, lezen we tussen de regels door dat het er voor jongvolwassenen een stuk minder rooskleurig uitziet. De leeftijdsgroep van 18- tot 25-jarigen die tevreden met het leven is, daalt tot 76.1%, terwijl het gemiddelde over alle groepen 84,2% is. Het CBS rapporteerde in 2022 ook al dat jongvolwassenen over de periode 1997-2021 de sterkste afname in levensgeluk ervaren van alle leeftijdsgroepen, wat ook geldt voor de tevredenheid met het leven. Hoe kan het dat het geluk van jongvolwassenen, en daarmee ook studenten, flink onder druk staat?

Foto: JouWatch (cc)

Gender in hokjes: bevrijding of belemmering?

18 juni 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

VERSLAG - In een wereld waar wie je bent steeds meer centraal staat, is gender actueler dan ooit. Terwijl sommigen strijden voor een minder scherp onderscheid tussen man en vrouw, raken anderen verward door de opkomst van nieuwe genderhokjes. Waarom houdt genderidentiteit ons zo bezig?

Hierover gingen we in gesprek met historicus prof. Geertje Mak (UvA) tijdens de laatste editie van onze Dialoog Diners die plaatsvond in NAR – Café der Kunsten. Mak heeft de betekenis van het begrip ‘gender’ door de jaren heen zien veranderen. Tot de jaren ’60 betekende gender net zoiets als geslacht, wat je in je paspoort terug kon vinden. De term kwam verder in opkomst doordat men bij de medische behandeling van intersekse personen erachter kwam dat het lichamelijke geslacht heel ingewikkeld was. Mak legt uit: “Naast uiterlijke genitaliën werden de innerlijke geslachtsdelen ook beter in kaart gebracht. Daarnaast kwam er meer kennis over hormoonspiegels, chromosomen en meer. Men ontdekte dat het lichamelijke geslacht een complex en gelaagd begrip was.” De later omstreden psycholoog en seksuoloog John Money betoogde in de jaren ‘50 dat het vaststellen van de ware sekse geen doel moet zijn, maar dat er gekeken moet worden naar de best passende sekse voor iemand, zowel lichamelijk als psychologisch. Met die nieuwe gedachte werd er niet langer over sekse, maar over gender gesproken.

Foto: BrotherM (cc)

Mogen we dieren houden voor ons eigen gebruik?

8 juni 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

We houden al duizenden jaren dieren voor vlees, zuivel en eieren. En dat roept vragen op. Mogen we bijvoorbeeld wel dieren houden enkel en alleen voor ons eigen voordeel? Hierover gingen we in gesprek met filosoof dr. Jeroen Hopster (UU) en bioloog prof. Saskia Arndt (UU).

Dierenwelzijn in de filosofie

De filosofie, benadrukt Jeroen Hopster, is van oudsher vooral gecentreerd rondom de mens. Het aantal ethici dat zich uitvoerig over het vraagstuk mens-dier heeft gebogen is schaars, maar ze zijn er wel. De filosoof Pythagoras in de klassieke oudheid en de 18e-eeuwse Engelse filosoof Jeremy Bentham spraken zich uit over het lot van dieren en ethisch veganisme. Bentham stelde, als grondlegger van het utilisme, dat we ook het geluk en lijden van dieren moeten meenemen in ons handelen. “De dag zal komen dat de rest van het dierenrijk dezelfde rechten zal verkrijgen, die hun alleen door tyrannie zijn ontnomen,” voorspelde hij.

Ook de Australische filosoof Peter Singer gelooft dat we het geluk van zowel mens als dier moeten nastreven. Hij is tegen speciëcisme, onderscheid maken op basis van soort. De belangen van het ene wezen wegen niet zwaarder dan dat van een ander, vindt Singer. De 20e-eeuwse Amerikaanse filosoof Tom Regan pleitte voor een betere omgang met dieren vanuit een ander perspectief. Hij zei dat alle dieren een inherente waarde hebben en betoogde rechten voor dieren.

Foto: Colectivo Desazkundea (Decrecimiento) (cc)

Degrowth: de roep om gelukkige groei?

3 april 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Onze maatschappij draait al decennialang om hetzelfde: economische groei, en het liefst zo snel en veel mogelijk. In recentere jaren heeft de degrowth-beweging aan populariteit gewonnen: voorstanders vinden dat er een einde moet komen aan economische groei om de aarde leefbaar te houden. Wat levert dat ons werkelijk op en hoe zijn de degrowth doelen te bewerkstelligen? Een artikel van Remco Sleiderink, eerder verschenen bij Studium Generale Utrecht.

Een einde aan economische groei? Bij veel economen gaan de nekharen recht overeind staan bij dit idee. Maar niet bij milieugeograaf dr. Crelis Rammelt (UvA). Volgens hem is degrowth een broodnodige tegenreactie op ons huidige kapitalistische systeem, waarvan de ideeën diep zijn geworteld in onze samenleving. Rammelt illustreert onze verslaving aan economische groei aan de hand van een voorbeeld uit De Griezels van Roald Dahl, waarin Meneer Griezel elke keer dunne schijfjes aan de poten van de stoel van Mevrouw Griezel plakt, zodat het na enige tijd lijkt alsof laatstgenoemde kleiner is geworden. Mevrouw Griezel heeft last van de krimpziekte.

“Dat vond ik wel een goed voorbeeld van de situatie waar we nu in zitten,” vertelt Rammelt. “Alles om ons heen groeit, en als we als individu, organisatie of land niet meegroeien, dan zal er wel iets mis met ons zijn.” Die hang naar groei leidt momenteel tot een situatie waarin we steeds meer produceren en consumeren. “Op dit moment hebben we een wereldeconomie die elke 20 maanden het gewicht van een Mount Everest aan grondstoffen verslindt. Dit groeit naar verwachting tot dezelfde hoeveelheid per 10 maanden in 2050.” En het is maar de vraag hoe lang dit vol te houden is nu onderzoek laat zien dat de planetaire grenzen steeds meer in zicht raken.

Foto: Pregnancy by Jan van Riemsdyk and William Hunter, Public domain, via Wikimedia Commons

De keerzijde van kennis over zwangerschap

20 februari 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Van gezond eten en veel bewegen tot inleidingen en keizersneden: de zwangere vrouw moet alles uit de kast halen om de baby veilig ter wereld te brengen. Van de vrouw zelf wordt verwacht dat ze alles maar ondergaat en daarbij vooral niet te veel weerstand biedt. Ook in onderzoek naar zwangerschap lijkt het belang van de vrouw vaak ondergeschikt aan dat van de baby. Hoe voorkomen we dat vrouwen slechts als omhulsels van het kind worden gezien?

Die vraag stond centraal tijdens de avond Baas over eigen Buik? met wetenschapssocioloog prof. Trudy Dehue (RUG) en verloskundige prof. Ank de Jonge (Amsterdam UMC). Dehue vertelde over de geschiedenis van het bestuderen van zwangerschap en wat bleek? Die geschiedenis staat bol van voorbeelden waarbij de zwangere vrouw onjuist of niet wordt weergegeven. Zo ook in onderstaande gravure van Jan van Rymsdyk uit 1774, waar een kind in de baarmoeder staat afgebeeld. “Je ziet de benen van de vrouw nog net als twee koteletten tevoorschijn komen”, vertelt Dehue grappend. Duidelijk is dat de volledige aandacht op het kind staat gericht en dat de zwangere vrouw buiten beeld is gelaten.

Pregnancy by Jan van Riemsdyk and William Hunter, Public domain, via Wikimedia Commons

Foto: Tierra Mallorca on Unsplash.

De wooncrisis is een crisis over ongelijkheid

12 februari 2024 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

De huurprijzen stijgen in rap tempo, een koophuis raakt voor starters zonder vermogende ouders steeds verder uit zicht en ondertussen wordt er te weinig gebouwd. Er is een wooncrisis. Hoe kon het zo ver komen? En is er een weg uit deze crisis?

Hoe kan het toch dat we in ons welvarende Nederland een wooncrisis hebben? We hebben als land een expertise in stedenbouw en volkshuisvesting, en arm is Nederland ook niet. Toch is er een schrijnend tekort aan betaalbare koop- en huurwoningen. Wat is er aan de hand? Samen met econoom drs. Rens van Tilburg (UU), volkshuisvestingdeskundige prof. Marja Elsinga (TU Delft) en sociaal geograaf dr. Wouter van Gent (UvA) gingen we hierover in gesprek. En, misschien wel belangrijker, onderzochten we wat de oplossingen zouden kunnen zijn.

De woningmarkt als vrije markt

In 1989 kwam het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer met een rapport genaamd ‘Ontwerp nota volkshuisvesting in de jaren negentig’. Een omslag in ons woningbeleid, vertelt Elsinga: “Dit was het begin van de ambitie om de woningmarkt te verbeteren en het startpunt voor allerlei maatregelen voor verzelfstandiging en deregulering.” Het idee hierachter was dat een optimale markt optimale welvaart zou opleveren, maar daar is weinig van terecht gekomen. “De woningmarkt is namelijk geen perfecte markt. Er is niet een keuze om uit de markt te stappen als deze ongunstig is voor jou. Iedereen heeft een huis nodig,” benadrukt Elsinga.

Foto: Nanda Sluijsmans (cc)

Een rechtvaardige energietransitie

18 september 2023 , 08:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Het was groot nieuws: energiebedrijf Vandebron laat bezitters van zonnepanelen voortaan vaste kosten betalen voor het terugleveren van stroom aan het net. Volgens hen zou dat eerlijker zijn. Is dat zo? En hoe rechtvaardig verloopt de energietransitie überhaupt? Een bijdrage van Laura Mol (Studium Generale Utrecht) over de recente zonnepanelen-discussie.

De daken glimmen je in veel wijken tegemoet: momenteel telt ons land bijna twee miljoen woningen met zonnepanelen, dat komt neer op één op de vijf huizen. Nederland is daarmee Europees koploper als het gaat om geïnstalleerd vermogen zonne-energie per persoon. De beschikbare stimuleringsregelingen voor duurzame energieproductie zijn een belangrijke aanjager van de populariteit. De energietransitie is dus in gang gezet, maar dat gaat niet zonder slag of stoot. Bestuurskundige Kees van der Wel promoveert aan de Universiteit Utrecht, hij onderzoekt welke publieke waarden op het spel staan bij de ontwikkeling van slimme lokale energiesystemen. Hij benadrukt dat er financiële, technische en ecologische hobbels zijn, maar dat de energietransitie bij uitstek een rechtsvaardigheidsvraagstuk is. Het nieuws over de gewijzigde koers van Vandebron illustreert dat.

Salderen

In 2022 is er maar liefst 46% meer zonne-energie opgewekt door Nederlandse huishoudens dan in 2021. Goed nieuws, maar slechts een klein percentage van het totale energieverbruik van Nederland wordt gedekt door zonne-energie. Dat komt deels omdat eigenaren van zonnepanelen de stroom niet gebruiken maar terugleveren aan het net. In Nederland mogen we zonnestroom salderen. Dat betekent dat de zonne-energie die je in de zomer aan het energienet levert in de winter verrekend wordt. De nadelen van salderen zijn inmiddels groter dan de voordelen. Zo kost het ‘gratis’ terugleveren van stroom aan de panelenbezitters de energiebedrijven veel geld en dat wordt betaald via de energierekening van álle huishoudens. Op die manier betalen mensen die geen panelen hebben (vaak de lagere inkomensgroepen) jaarlijks zo’n 200 euro mee aan de teruglevering van stroom aan de mensen die wel panelen hebben. Vanwege de explosieve toename van zonne-energie (en dus teruglevering) lopen de kosten steeds verder op. Energiemaatschappij Vandebron heeft daarom besloten om dit naar eigen zeggen eerlijker te verdelen, al naar gelang van verbruik en teruglevering.