Aristoteles (14): Een conservatief denker

Aristoteles staat bekend als wetenschapper, als arts en vooral als filosoof. Zijn invloed op de wijsbegeerte is enorm geweest. In deze reeks bekijken we hem in enig detail. 

Vergeleken met Plato was Aristoteles een conservatief denker. Plato maakte zoals we zagen geen onderscheid tussen rangen of standen en geslachten. Aristoteles deed dat wel. Hij onderscheidde voor levende wezens drie categorieën zielen:

• de plantaardige ziel, die de mogelijkheid geeft tot groeien,
• de dierlijke ziel, die de mogelijkheid geeft tot waarnemen,
• de menselijke ziel, die de mogelijkheid geeft tot nadenken.

Natuurlijke superioriteit

De laatste is volgens hem de hoogste vorm. Maar een hogere ziel kan niet zonder de lagere zielen bestaan. Wij dragen volgens Aristoteles dan ook zowel de plantaardige, de dierlijke en de menselijke ziel in ons. De mannelijke mens is echter het meest met de laatste variant bezield, stelt hij. Het is dan ook logisch dat die over de wereld heerst.

Aristoteles denkt zodoende in termen van natuurlijke superioriteit van dieren over planten, en van mensen over dieren. Dat valt nog wel enigszins biologisch te verdedigen, maar waar hij dit doortrekt naar een superioriteit van de man over de vrouw, trekt hij toch echt een conclusie die meer met (vooral toenmalige) maatschappelijke verhoudingen te maken heeft dan met objectieve biologische en psychologische kennis.

De polis

Daarnaast stelt Aristoteles dat de stadstaat – de politieke vorm van zijn tijd – de meest natuurlijke vorm en schaalgrootte van menselijk samenleven is. Opmerkelijk genoeg was zijn leerling Alexander ondertussen de Griekse wereld aardig aan het veranderen door een groot rijk te stichten, een rijk waarin de centrale positie van de stadstaat juist verloren zou gaan.

Veel commentatoren doen Aristoteles’ visie daarom af als de miskleun van een conservatief denker. Maar dat is misschien wat te snel gedacht. Want al ziet iemand de wereld voor zijn ogen veranderen, hij kan natuurlijk vinden dat dit helemaal niet zo’n goede zaak is. Bovendien hebben veel politieke denkers na Aristoteles de beperkte schaal van een stadstaat ook als de meest werkbare of zelfs ‘natuurlijke’ staatsvorm beschouwd.

Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.