De Werkelijkheid en het Vaccin

COLUMN - Op 16 maart 2020 blogde ik voor het eerst over de manier waarop de covid-19 pandemie zich toen aan het ontwikkelen was:

Het virus is nu op allerlei plaatsen in Nederland aanwezig en lijkt niet meer in te dammen. Om te weten wat er dan verder gaat gebeuren heb je enig wiskundig inzicht nodig en een beetje verbeelding: je moet begrijpen wat exponentiële groei inhoudt (het resultaat van het proces van herhaalde malen met twee vermenigvuldigen) en je moet je kunnen voorstellen dat ons land, waar alles nu nog zo rustig is, binnen een paar weken in de situatie zal verkeren van Italië nu.

Mijn blog van de dag daarna sloot ik af met:

Gelukkig houden de anti-vaxxers zich nu even koest. De hoeveelheid nepnieuws over de gevaren van vaccinatie op sociale media is de laatste dagen drastisch afgenomen. Dat is een ergernis minder. Als het straks lukt om het covid-19 virus te bedwingen met een vaccin dan zal je zien dat de onzin vrolijk weer terugkomt, tenzij er ook een vaccin tegen domheid wordt uitgevonden.

Tjonge, wat zat ik er toen mijlenver naast.

De anti-vaxxers hebben zich sindsdien namelijk helemaal niet koest gehouden. De hoeveelheid nepnieuws is juist exponentieel toegenomen. Kennelijk is er iets dat ik toen nog totaal niet begrepen had. Toch wil ik graag snappen hoe dit allemaal kon gebeuren.

Grandioos dat wij kunnen weten

Wetenschap is ons collectieve streven om de werkelijkheid om ons heen te doorgronden. Het is een wonder dat een uit mensapen geëvolueerde diersoort daartoe in staat is, maar met elke generatie weten we meer over hoe het universum in elkaar zit. Aan Galileo Galilei (1564 – 1642), een van de grondleggers van de moderne natuurkunde, wordt de uitspraak toegeschreven dat wiskunde de taal is die God heeft gebruikt voor het universum. Door wiskundig te denken kunnen we het heelal doorvorsen en dat is een wonder.

We weten nu dat onze zon een vrij onbetekenende ster is in een sterrenstelsel dat honderden miljarden zonnen bevat. Galileo Galileo zag met zijn telescoop voor het eerst dat de melkachtige band aan de nachtelijke hemel, onze Melkweg, bestaat uit talloze individuele sterren. Intussen weten we dat ons sterrenstelsel er maar eentje is tussen heel erg veel: er zijn veel meer sterrenstelsels in het voor ons zichtbare heelal dan er sterren zijn in onze Melkweg. Er zijn meer sterren in het zichtbare heelal dan er zandkorrels zijn op aarde. Mensen zijn nietige wezens, en tegelijkertijd is het grandioos dat wij zulke dingen kunnen weten.

Tovenaarsleerlingen

Hoe komt het dan toch dat mensen deze grandioze onderneming de rug toekeren? Veel mensen zien wetenschappers als een soort tovenaarsleerlingen die met hun formules een klein beetje vat hebben gekregen op de werkelijkheid, en die vervolgens met die kennis de werkelijkheid naar hun hand hebben proberen te zetten. En kijk eens met wat voor ellende we nu zitten. Die houding snap ik maar al te goed. Door de samenhang tussen gasdruk en het volume dat het gas inneemt te doorgronden kunnen we inzien hoe we gasdruk kunnen gebruiken om arbeid te verrichten. Door steenkool te verbranden kun je de gasdruk van stoom gebruiken om een machine aan het werk zetten. Als je eenmaal stoommachines hebt kun je mijnen leegpompen en daardoor met gemak nog meer steenkool winnen. En dan kun je nog meer stoommachines te laten draaien, locomotieven, stoomschepen, stoomturbines, steeds meer, steeds sneller.

Vanaf het begin van de industriële revolutie, die we te danken hebben aan een soort van verstandshuwelijk tussen wetenschap en kapitalisme, is het tempo in elke generatie verder opgeschroefd. Stoommachines werden vervangen door stoomturbines en verbrandingsmotoren die steeds grotere hoeveelheden koolzuurgas de dampkring inbliezen. De hoeveelheid koolzuurgas in de atmosfeer is sinds het begin van de industriële revolutie verdubbeld. En nu zitten we in de diepe shit en dreigt alles in elkaar te donderen, want koolzuurgas in de atmosfeer in een sterk broeikasgas dat het klimaat op aarde ontregelt. En er is geen wetenschappelijke formule om al dat CO2 gas weer uit de atmosfeer te toveren. Als mensen zijn gaan denken dat de wetenschap ons een hoop ellende heeft gebracht dan valt dat te snappen.

Zegen voor de mensheid

Maar er is ook een andere kant. Toen Louis Pasteur, Ferdinand Cohn en Robert Koch in de Negentiende Eeuw de rol van ziektekiemen gingen begrijpen werden zij daarmee de grondleggers van de bacteriologie. Hun kennis kon worden toegepast voor het “pasteuriseren” van melk en vruchtensap: het doden van ziektekiemen door verhitting waardoor deze dranken houdbaar werden.

Pasteur ontdekte hoe we het menselijk afweersysteem kunnen helpen om ziektekiemen onschadelijk te maken. Hij werd daarmee de uitvinder van de vaccinatie, waardoor voor het eerst ziekten konden worden bestreden waartegen de artsen daarvoor machteloos waren. Mensen werden door hem ingeënt tegen cholera, hondsdolheid en miltvuur (anthrax). Pasteur vond ook het steriliseren uit. Met experimenten toonde hij aan dat micro-organismen zich alleen kunnen ontwikkelen als er een besmetting heeft plaatsgevonden. De theorie van de besmettelijke ziekten werd ontwikkeld en mensen kregen voor het eerst oog voor het belang van hygiëne.

Ignaz Semmelweis kwam tot het inzicht dat kraamvrouwenkoorts, waar tot 1900 talloze jonge moeders aan bezweken, een bacteriële infectie is die kan worden voorkomen door desinfecteren van de handen van iedereen die bij een bevalling betrokken is.

Deze ontwikkelingen van de medische wetenschap zijn een zegen gebleken voor de mensheid. Met name de techniek van het vaccineren of inenten heeft sinds de dagen van Pasteur miljoenen mensenlevens gered en miljoenen mensen behoed voor lichamelijke verminking of invaliditeit.

Voldoende afweer

Volgens de WHO voorkomt vaccinatie per jaar tussen de twee en drie miljoen doden. Hoe kun je daar tegen zijn? Voor de meest rabiate anti-vaxxers en vaccinatie-weigeraars geldt vrees ik: ze snappen het niet, en ze weigeren het zich te laten uitleggen. Maar er is denk ik een grotere groep van mensen die het goede willen doen maar die zich zorgen maken om de veiligheid van vaccins. Sommigen van hen zien vaccinatie als een soort symptoombestrijding, en ze willen graag geloven dat gezond leven en goed zorgen voor ons immuunsysteem voldoende afweer biedt tegen welke besmettelijke ziekte dan ook.

De beste manier om ons immuunsysteem te wapenen tegen besmettelijke ziekten is nu juist vaccinatie. Het effect van het vaccin is dat het immuunsysteem leert een ziekteverwekker te herkennen en de antistoffen aan te maken waarmee ons lichaam de ziekte kan afweren. En de mogelijke bijwerkingen dan? Het kan inderdaad gebeuren dat we van een vaccinatie een beetje ziek worden, en in sommige uitzonderlijke gevallen zelfs flink ziek. Maar dat risico valt in het niet tegen het risico dat we lopen als we de ziekte waar het vaccin tegen werkt echt krijgen. Dit is dus een kwestie van risico’s afwegen, en dan het verstandigste doen.

Persoonlijke vrijheid

Vaccinatie weigeraars beroepen zich vaak op hun persoonlijke vrijheid. “Jij neemt het vaccin, jouw vrijheid, ik neem het niet, mijn vrijheid. Iedereen blij toch?” Nou nee, want als jij het vaccin niet neemt betekent dat dat je ziek kunt worden en anderen kunt besmetten. Jouw vrijheid veroorzaakt dan misschien mijn dood. “Hoezo, jij kunt je toch laten vaccineren als je dat wilt, en dan ben je toch beschermd?” Nou nee, want het kan zijn dat het vaccin bij mij niet werkt.

Laten we kijken naar het voorbeeld van de covid-19 vaccins die er nu aan gaan komen. Die zijn voor 90 procent effectief. Dat wil zeggen dat iemand die ermee wordt ingeënt 90 procent kans heeft dat zich een antistof reactie voordoet die ervoor zorgt dat hij of zij immuun wordt voor de ziekte. In 10 procent van de gevallen gebeurt dat niet. Zo iemand heeft geen antistoffen gevormd en kan dus nog steeds ziek worden en anderen besmetten. Ook zijn er mensen die een verzwakt immuunsysteem hebben, bij voorbeeld doordat ze aan een auto-immuunziekte leiden of doordat ze medicijnen moeten slikken die hun afweer onderdrukken. Die kunnen niet worden ingeënt, maar ze kunnen wel worden beschermd, als de vaccinatiegraad onder de hele bevolking hoog genoeg is. En dat is ook de enige manier om ze te beschermen.

Groepsimmuniteit

Groepsimmuniteit bereiken voor een besmettelijke ziekte, hoe werkt dat? Groepsimmuniteit is bereikt als het percentage van de bevolking dat immuun is voor de ziekte hoog genoeg ligt om ervoor te zorgen dat één zieke gemiddeld minder dan één ander gesmet, simpelweg omdat de meeste kandidaten voor besmetting intussen immuun zijn. Het effectieve reproductiegetal R van de besmettingen komt dan beneden de 1 te liggen, zodat de besmetting exponentieel uitdooft. Het effectieve reproductiegetal R is gedefinïeerd als s maal R0, waarbij s het percentage van de bevolking is dat vatbaar (susceptible) is voor de ziekte, en R0 het basis reproductie getal, dat wil zeggen het reproductiegetal van de ziekte als er nog niemand immuun is en er geen sociale afstandsmaatregelen in acht worden genomen.

Bij een R boven de 1 verdubbelt het aantal besmettingen steeds binnen een vast aantal dagen, zodat het aantal zieken exponentieel toeneemt. Vandaag 500 patiënten op de IC, over (zeg) 10 dagen 1000, over nog 10 dagen 2000, en dan zijn er niet genoeg IC bedden en (vooral) IC verpleegkundigen meer. Bij een R onder de 1 halveert het aantal besmettingen steeds binnen een vast aantal dagen, zodat de ziekte binnen korte tijd uitdooft. Wat het basis-reproductiegetal R0 van covid-19 is is niet precies bekend, maar een heel redelijke schatting is 3,28 (zie hier voor meer informatie). De formule om hieruit het percentage 1 – s te krijgen dat nodig is voor groepsimmuniteit is 1 – s > 1 – 1/R0. Zie mijn eerdere blog voor nog wat meer uitleg. Als voor covid-19 rekenen met R0 = 3.28 dan moet dus 70 procent van de bevolking immuun zijn om groepsimmuniteit te bereiken. Mijn calculator geeft:

1 – 1/3.28 = 0.6951219512195121

Als het covid-19 vaccin 90 procent bescherming geeft moet zo’n 77,5 procent van de bevolking zich laten inenten om groepsimmuniteit te bereiken. Hier is de berekening:

(1 – 1/3.28)/0.9 = 0.7723577235772356

Het is dus te hopen dat niet al te veel gezonde Nederlanders het vaccin gaan weigeren. Als dat wel het geval is zal er immers geen groepsimmuniteit kunnen ontstaan en dat betekent dat we nooit van covid-19 af zullen raken.

Onbekend maakt onbemind

“We weten niet wat het corona vaccin op langere termijn doet.” Inderdaad, maar we weten ook niet wat covid-19 op langere termijn doet, ook niet bij mensen die ervan herstellen. Weer: het is een kwestie van risico’s afwegen.

“Dit is geheel nieuwe technologie, en die covid-19 vaccins zijn in record-tempo ontwikkeld, dus ik vertrouw het niet.” Deze reactie is heel begrijpelijk, maar kennis helpt. In dit artikel in The Guardian wordt uitgelegd hoe het mogelijk was om de vaccins die er nu zijn in recordtempo te ontwikkelen. Wie deze informatie begrijpt kan inzien dat er geen hoekjes zijn afgesneden bij het testen van de covid-19 vaccins, en dat deze vaccins even veilig zijn als eerdere vaccins.

Big Pharma complot

“De vaccins zijn een product van Big Pharma. Ze worden ons opgedrongen om aan ons te verdienen.” Breek me de bek niet open over Big Pharma. Er wordt inderdaad schandelijk veel verdiend aan geneesmiddelen. In het geval van de covid-19 vaccins waar de hele wereld met smart op zit te wachten zou het volgens mij helpen als de technologie vrij beschikbaar zou worden gesteld, dat wil zeggen dat de patenten erop zouden worden opgeschort. Wie dat ook vindt zou kunnen overwegen deze campagne van Avaaz te steunen.

Overigens vormen vaccins slechts een miniem onderdeel van de geneesmiddelenmarkt (minder dan 1 procent) en zijn de winstmarges op vaccins niet bijster hoog. De echte winst wordt niet gemaakt op de vaccins maar op de geneesmiddelen. Als het de farmaceutische industrie alleen te doen zou zijn om winstmaximalisatie dan zouden ze dus beter geen vaccins kunnen ontwikkelen. Aan het bestrijden van de ziekten die met vaccins worden voorkomen is veel meer te verdienen dan aan de vaccins.

Veel mensen kunnen zich moeilijk voorstellen wat ze niet kunnen zien. Wij leven in een wereld waarin vreselijke besmettelijke ziekten vrijwel zijn uitgeroeid. Nooit kom je meer een jongetje tegen in een rolstoel dat polio heeft overleefd, of iemand met een gezicht dat door de pokken is misvormd. Dat is enkel en alleen te danken aan het succes van de vaccinatie tegen polio en pokken.

Werkelijkheid van eigen maaksel

Zelf denk ik dat anti-vax activisme in eerste instantie voortkomt uit diep gevoelde emotie. Ik herinner me nog dat wij als ouders ook erg hebben staan aarzelen over de vaccinaties toen onze tweeling geboren werd. Je eerste impuls is “niet prikken, ze zijn te klein.” Maar daarna ga je rustig nadenken en dan snap je dat niet prikken echt veel riskanter is dan wel prikken. Rustig nadenken lukt alleen als je bakens hebt om de verwarrende werkelijkheid te navigeren.

De moeilijkheid met anti-vax denken is dat het vaak een eerste stap is naar een alternatieve werkelijkheid. Als je eenmaal anti-vax bent zal je immers de informatie die bij voorbeeld bij consultatiebureaus, bij de Rijksvoorlichtingsdienst en op Wikipedia te vinden is niet meer vertrouwen, want daar worden jouw denkbeelden tegengesproken. En in serieuze kranten worden jouw denkbeelden ook tegengesproken. Die geloof je dus ook niet meer. En zo kom je terecht bij dissidente artsen, bij malloten, bij kruidendokters met voedingssupplementen, bij ranzige rechtse YouTube kanaaltjes, etcetera. En voor je het weet leef je in een werkelijkheid van compleet eigen maaksel.