Sen en het gevaar van éénduidige identiteiten

GeenCommentaar heeft ruimte voor gastloggers. Vandaag voor Koen Stuyck, die het onderstaande stuk in onze mailbox plofte. Dit is een ingekorte versie, de volledige bespreking is hier te lezen.

De bekende Indiase econoom en Nobelprijswinnaar (1998) Amartya Sen wil wel eens buiten de lijntjes van zijn vakgebied kleuren. Met “Identiteit en geweld” schreef hij een gevoelige, maar toch wel doorwrochte kritiek op de illusie van éénduidige identiteiten. Hij wijst op de negatieve gevolgen voor geweld en conflict in de wereld van vandaag waarin mensen meer en meer van elkaar gescheiden worden door godsdienst en cultuur. Een stimulerende denkoefening. Lezers met weinig geduld zouden zich kunnen storen aan de neiging van Sen om zijn basisthese talrijke malen te herhalen, via weliswaar telkens andere invalshoeken. Maar als je bereid bent hardop mee te denken dan neem je dat voor lief. Een rustige leesplek is warm aanbevolen.

Een natuurlijke staat?
De voorstanders van een éénduidige ‘culturele identiteit’-these zeggen dat identiteit iets is dat iedereen moet ‘ontdekken.’ Alsof het een natuurlijke staat zou betreffen. Terwijl je in werkelijkheid natuurlijk enkel ‘velden’ ontdekt, d.w.z. een familiale context, een sociaaleconomische context, een historisch-culturele context, een politieke context enzovoort. Vervolgens ga je je pluriforme identiteit samenstellen: je maakt dus keuzes, de één al bewuster dan de andere. Waarom je bepaalde keuzes maakt is afhankelijk van minstens evenveel factoren als er mensen zijn, maar waarschijnlijk van veel meer. Leeftijd, karakter, geslacht, temperament, gemoedsgesteldheid, sociale druk, materiële en andere beperkingen. Naargelang al de voorgaande factoren zal je een bepaalde deelidentiteit (sterk) benadrukken of net niet. De vrijheid die we hebben om onze loyaliteiten en prioriteiten te bepalen is dan ook uiterst belangrijk om te erkennen, naar waarde te schatten en te verdedigen.

Het is vooral zaak om mensen niet vast te pinnen op hun gepercipieerde identiteit en vervolgens bepaalde verwachtingspatronen over hen te gaan koesteren. Als ze in hun gedragingen daar niet aan voldoen dan worden ze vaak gebrandmerkt als ‘afvallige’ binnen hun eigen cultuurgemeenschap en daarbuiten als ?onbetrouwbaar.?

Universele waarden
Culturen worden ook vereenzelvigd met bepaalde waarden en gebruiken. Die kunnen positief of negatief zijn. Wanneer het echter gaat over universele menselijke waarden die haast overal worden gewaardeerd zoals tolerantie dan spreekt men in het Westen graag over ‘Westerse waarden’. Samuel Huntington citeert nog waarden zoals “sociaal pluralisme, individualisme en een traditie van individuele rechten en vrijheden die uniek zijn onder beschaafde samenlevingen.” Hij trekt de ?roots? van deze waarden door tot ver vóór moderne tijden, het zou gaan om inherente Westerse waarden die diep verborgen liggen in de Westerse psyche. Niet alleen is dit empirisch zeer moeilijk vol te houden, het heeft iets ridicuuls. Er zijn namelijk vele voorbeelden van tolerantie in vele culturen in de wereldgeschiedenis. Als er één verworvenheid is die het Westen voor zichzelf opeist is het wel ?democratie,? met als ultieme bewijsvoering de Oudgriekse erfenis. Nochtans zijn er goede redenen om die link niet te leggen:

Ten eerste hadden de oude Grieken veel meer connecties met volkeren van het nabije en zelfs verre oosten dan met pakweg de Gothen of Visigothen die in die tijd in onze contreien leefden. Het is dan ook nonsens om er een raciale kwestie van te maken, alsof ‘Europeanen’ de democratie ingebouwd hebben…

Ten tweede, zo betoogt Sen, waren er na het oude Griekenland nog vele andere culturen die één of andere vorm van kiesstelsel hebben geprobeerd. Zo had de stad Susa (nu in Zuidwest Iran) gedurende enkele eeuwen een verkozen raad en een populaire algemene vergadering.

Ten derde is democratie natuurlijk veel meer dan stemmen alleen. Publiek overleg werd in veel oude beschavingen gebezigd om conflicten of problemen op te lossen. Zo had je, drie eeuwen voor onze tijdsrekening, in India de Boeddhistische raden waar aanhangers van verschillende meningen op een georganiseerde manier hun meningsverschillen uitpraatten en dan beslissingen namen voor de gemeenschap. In de 7e eeuw liet de Japanse prins Shotoku in de grondwet van zijn rijk inschrijven dat belangrijke beslissingen moesten genomen worden door veel mensen ? hij vermeldde er wel niet bij welke mensen dat moesten zijn, van de notie representativiteit was geen sprake. Ook in de Islamitische geschiedenis zijn er vele voorbeelden te vinden van inspraak door publieke discussie.

Islam en politiek
Terug naar religie. Sen wijdt een flink stuk aan van zijn bedenkingen aan de Islam, gezien de underdogpositie die deze godsdienst vandaag inneemt in een sterk gepolariseerde wereld. De loutere diversiteit aan strekkingen verdraagt geen éénduidige stempels voor de Islam. Een zelfs maar oppervlakkige lezing van de geschiedenis toont aan hoezeer de huidige polarisering tussen pakweg joden en islamieten recent opgelopen en veralgemeend is. Terwijl beide bevolkingsgroepen eeuwenlang vreedzaam samen leefden en vele individuen uit de joodse minderheid belangrijke posten bekleedde in het Islamitische bestuur. De vraag die we ons moeten stellen, aldus Sen, is niet of de Islam (of het Christendom, Hindoeïsme enz.) nu een vredelievende of eerder strijdvaardige godsdienst is. Eerder moeten we ons afvragen hoe een religieuze Moslim (of Christen of Hindoe) zijn of haar religieuze geloof of praktijk kan combineren met andere uitingen van identiteit of waarden zoals bijvoorbeeld de positie tegenover vrede en oorlog. We moeten accepteren dat het geloof niet alle beslissingen verklaart die we maken in ons leven, inclusief onze politieke en sociale prioriteiten en de acties en het gedrag dat daaruit voortvloeit. Iets dat we overigens wel makkelijker doen voor onszelf of voor mensen uit onze eigen cultuurgemeenschap.

Het is een menselijke reflex om anderen zo snel mogelijk onder te brengen in een kader. Gaat het om de Islamitische wereld dan hangt dat kader nog vaak met haken en ogen aan elkaar. Vele landen die zich formeel ?Islamitisch? heetten zijn het toneel van een voortdurende politieke strijd waarbij de protagonisten hun argumenten zeker niet uitsluitend uit hun Islamitische identiteit halen. Het is belangrijk om dat te zien en te erkennen. De buitenproportionele invloed van fundamentalistische groepen is bijvoorbeeld in Pakistan het gevolg van verborgen staatssteun. Er zit dus een politieke strategie achter van de machthebbers die al enkele decennia opgeld maakt en die nu pas zuur begint op te breken. Dat doen ze ten eerste door het fnuiken van alle basisdemocratische bewegingen, vroeger van linkse maar tegenwoordig meer van liberale signatuur. Deze laatste ervaren de machtselites als een bedreiging voor de heersende status-quo. Ten tweede trekken ze haast onuitputtelijke fondsen aan van de grote mogendheden die hun economische belangen willen veiligstellen. Het is niet toevallig dat haast alle grote Amerikaanse militaire bases, die in naam van de oorlog tegen het terrorisme gebouwd worden, precies op de route van de olie- en gaspijplijnen naar de Indische Oceaan of de Middellandse zee liggen. De uitbouw van een gezonde en actieve civiele samenleving wordt door alle deze landen schromelijk verwaarloosd of zelfs onderdrukt, simpelweg omdat zij niet de heersende belangen vertegenwoordigen.

Het is duidelijk dat de op religie gebaseerde polarisering een misleidende invloed heeft op het begrip van mensen over heel de wereld. Bovendien werkt het een uitvergroting in de hand van verschillen tussen mensen waarbij andere dan religieuze verschillen uitgevlakt worden. Sen wijst met een beschuldigende vinger naar de recente tendens in Europa om lokale religieuze leiders buiten hun eigenlijke rol te laten treden en een vertegenwoordigende rol te gaan spelen in kwesties van politieke en sociale aard. Maar er bestaat gewoon geen religieuze leider die representatief genoeg is.

Sen?s voornaamste kritiek is dat hierdoor de wind uit de zeilen wordt genomen van civiele maatschappij: seculiere en themagebonden belangengroepen die hun achterban vertegenwoordigen op een veel legitiemere manier. Het algemeen burgerschap van mensen krijgt op die manier nauwelijks nog de kans om te ontwikkelen en op te bloeien. Pogingen om terrorisme te tackelen met de hulp van religie in de V.S. en Groot Brittannië had het effect dat Islamitische geestelijken en andere leden van het religieuze establishment zich moesten gaan uitspreken over zaken buiten het domein van de religie. En dat op een moment wanneer er een grote nood bestaat aan een belangrijke rol van moslims in de civiele samenleving. Op deze manier speel je de fundi?s in de kaart, zij die immers vinden dat het antwoord op alle vragen in de heilige teksten te vinden is. Bovendien geef je iedereen nog meer de indruk dat de geestelijken de islamitische gemeenschap echt vertegenwoordigen en hun discours gedragen wordt door die gemeenschap. Waardoor het klimaat nog meer polariseert.

Wat later in het boek vraagt Sen zich nog retorisch af of een inwoner van het Verenigd Koninkrijk zijn relatie tot het land moet ?gemedieerd? worden via de cultuur waar de persoon op het eerste zicht toe behoort. Die benadering is die van het multiculturalisme. Maar dit multicultalisme mag geen beknotting zijn van het recht van elk individu om actief te zijn in de civiele samenleving, om deel te nemen aan de nationale politiek of om een sociaal non-conformistische levensstijl aan te nemen.

Identity and Violence: The Illusion of Destiny
Penguin Books Ltd (2007), Paperback, 240 pages
ISBN 9780141027807