Softe rechters (5) | De kwestie Eerdmans

Met enige regelmaat biedt Sargasso ruimte voor gastredacteuren. Vandaag weer een stuk van filosoof en jurist Ron Ritzen. De reeks beslaat 5 afleveringen. Hier afleveringen 1, 2, 3 en 4

Er deugt helemaal niets aan het rechtsstelsel, meent Joost Eerdmans, voormalig LPF’er en medeoprichter van het Burgercomité tegen Onrecht. Bij Pauw & Witteman mocht hij uitleggen waarom. Eén van de redenen is dat vrouwen geen goede rechters kunnen zijn. Te soft. Dat leidde tot een hoop commotie en in de Volkskrant kreeg hij een herkansing. Zijn “laat ik helder zijn: ik ben dol op vrouwen” was de weinig hoopvolle introductie om zijn opmerking te nuanceren. Was er empirisch bewijs voor zijn stelling dat vrouwen lichter straffen, vroeg Eerdmans zichzelf af? “Nee”, gaf hij ruiterlijk toe. “Maar is het vreemd om te veronderstellen dat een vrouwelijke rechter minder aan vergelding denkt dan aan resocialisatie van de dader? Ik denk dat de (…) algemeen aanvaarde karaktereigenschappen van de vrouw haar oordeel over misdadigers en hoe die aangepakt moeten worden, milder zullen maken dan die van een man.”

Het antwoord op Eerdmans retorische vraag of het vreemd is om zo te denken, luidt als volgt: het is in elk geval volstrekt onlogisch. Zelfs al zou er zoiets zijn als de algemeen aanvaarde karaktereigenschappen, dan nog betekent het niet dat alle vrouwelijke rechters per definitie over die eigenschappen beschikken. De overlijdingsleeftijd van de gemiddelde Nederlandse man is nog steeds lager dan die van de gemiddelde vrouw, maar dat betekent dus niet dat alle vrouwen ouder worden dan mannen.
De Volkskrant was over Eerdmans betoog – nou ja, betoog is misschien een groot woord – enthousiaster dan ik, want niet veel later mocht Eerdmans de hele rechterlijke macht door het slijk halen: rechters hebben vele petten; ze bezoedelen het imago van een onkreukbare magistratuur. En voor dat ik het vergeet: te soft.
Eerst maar eens die vele petten. Elke nevenfunctie van iedere rechter is op de publieke site van de Raad van Rechtspraak te vinden. Bovendien heeft de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak een aantal jaren geleden de ‘Leidraad onpartijdigheid van de rechter’ opgesteld. In dat protocol wordt aangesloten bij de uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de Hoge Raad. Bovendien kan een rechter worden gewraakt als hij in de ogen van de verdachte of zijn advocaat bevooroordeeld is.
Eerdmans’ verhaal over ‘de vele petten’ van rechters, klopt helemaal niet. Hij toverde die uit zijn eigen hoge hoed. Slechts de helft van de rechters heeft één nevenfunctie en dan hebben we het over ‘petten’ als lid van een oudercommissie van een kindercrèche, scheidsrechter, lid van een klachten- of examencommissie etc. Slechts een enkele rechter heeft meer dan één nevenfunctie of een echt commerciële functie.

Onlangs mocht hij ook in Trouw komen uitleggen dat de Nederlandse rechters het imago van de rechtspraak bezoedelen. Maar (ook) in dat betoog blijft niets overeind staan. In dit stukje bespreek ik Eerdmans’ betoog regel voor regel.

Eerdmans: “Uit onderzoek van de Raad voor de Rechtspraak bleek onlangs dat 85 procent van de Nederlanders vindt dat misdadigers in Nederland te licht worden bestraft. Dat er een grote vertrouwensbreuk is tussen bevolking en rechters wordt duidelijk uit ditzelfde onderzoek: ongeveer een op de drie burgers heeft geen of weinig vertrouwen in de rechtspraak. Deze cijfers zijn zorgelijk.”
‘Eén op de drie’ bekt natuurlijk beter dan 30 procent. Je zou op basis van dezelfde cijfers ook kunnen volhouden dat 70 % niet ontevreden is over de rechterlijke macht. Maar toegegeven, ook dat verkoopt niet.
Belangrijker is natuurlijk de vraag hoe zorgelijk deze cijfers zijn. Eén getal ‘30′ zegt op zichzelf helemaal niets. Dat getal moet je ergens mee kunnen vergelijken, zoals Ibo Buruma, hoogleraar strafrecht, onlangs heeft gedaan. Bijvoorbeeld met het buitenland: daar scoort het vertrouwen in de rechterlijke macht aanzienlijk slechter. ‘Duitse toestanden‘ kennen we hier gelukkig niet.

E.: “Niemand zal toch kunnen verdedigen dat een viervoudige moordenaar als Paul S., een ex-marinier die zijn ex-vriendin en haar familie doodschoot, al na eenderde van zijn gevangenisstraf uit de cel mag, om behandeld te worden in een tbs-kliniek.”
Het probleem met dit soort uitspraken is dat ongeveer een kilo dossier wordt teruggebracht tot één alinea. Zo kan ik er ook nog wel een schepje bovenop doen. Wat dacht u van een taakstraf voor een verkrachter? Waarbij we dan maar even niet vermelden dat de Hoge Raad heeft bepaald dat een opgedrongen tongzoen ook onder de noemer ‘verkrachting’ valt.

E.: “En wie kan verdedigen dat er nog steeds taakstraffen aan meervoudige kindermisbruikers en doodslagplegers worden uitgedeeld.”
Dat bericht kwam onder meer naar voren in een uitzending van Zembla en dat leidde tot veel commotie. De Raad voor de Rechtspraak liet deze kwestie onderzoeken, maar kwam vervolgens tot heel andere conclusies. Zo werd er in 2006, het jaar dat onderzocht werd, geen enkele taakstraf opgelegd voor moord en doodslag. Uit een steekproef van 169 gevallen bleek verder dat het OM in vijf gevallen een dubieuze taakstraf had opgelegd. Twee advocaten, Prakken en Knoops, keken vervolgens naar de uitspraken van de rechters. In één geval vonden ze allebei de uitspraak te licht; in zes gevallen vond één van de twee de uitspraak te licht en over de rest waren ze tevreden.

E.: “Of dat zware misdadigers als Saban B., de extreem gewelddadige vrouwenmishandelaar, met onbegeleid verlof mocht gaan.”
Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft geoordeeld dat voorarrest altijd tot het minimum beperkt moet blijven. Het uitgangspunt mag in geen geval zijn dat de verdachte in de fase voor een onherroepelijke veroordeling als dader wordt behandeld. Maar los hiervan wijst Eerdmans hier wel heel makkelijk met een priemende vinger in de richting van de rechter. Het punt is dat de betrokken advocaat-generaal namens het Openbaar Ministerie onder voorwaarden heeft ingestemd met het verzoek tot schorsing van de voorlopige hechtenis voor een periode van enkele dagen. Dat standpunt had het OM ook al naar aanleiding van een eerder verzoek ingenomen.

E.: “Dit zijn geen losstaande incidenten. Het is een patroon van blunders van de zittende magistratuur.”
Hier loopt het betoog helemaal uit de hand. Er worden twee incidenten aan de orde gesteld en vervolgens poneert Eerdmans dat er dus sprake is van een patroon van blunders van rechters. Is er sprake van een patroon? Laten we eens de specialisten op het terrein van rechterlijke dwalingen aan het woord, Peter van Koppen, Han Israëls en Hans Crombag: “Ook in het Nederlandse rechtssysteem komen onvermijdelijk rechterlijke dwalingen voor. Hoeveel dat er zijn, is uit de aard van de zaak onbekend. Het is weinig zinvol om te proberen op die vraag een antwoord te krijgen.”
Niet dat het daardoor minder erg is, maar blunders komen overal voor.

E.: “Mensen die vinden dat er te slap wordt gestraft worden meestal beticht van onderbuikgevoel of krijgen van juristen te horen dat er in Nederland al veel strenger wordt gestraft dan in omringende landen. Kijk naar Amerika, zegt men dan, daar zijn de straffen zeer hoog en is de misdaad alleen maar toegenomen. Niemand vraagt zich af hoe de misdaad zich daar had ontwikkeld als elke moordenaar met een taakstraf was heengezonden. Bovendien is de geweldspiraal in de VS voornamelijk ontstaan doordat er meer wapens dan mensen in omloop zijn.”
Theo de Roos, hoogleraar strafrecht, ziet dit anders, zoals we al eerder zagen: “Kankeren aan de borreltafel doet het goed. Maar er klopt geen zak van. Nederland straft als één van de strengste landen in Europa.” (Zie verder ook Steeph hierover.)
(Terzijde: in de V.S. hebben 47 miljoen mensen een strafblad en dat is grotendeels het gevolg van een systeemfout, beweert advocate en wetenschapster Amy Bach in haar onlangs verschenen ‘Ordinary injustice‘.)

E.: “Ook is er het bekende argument: straffen helpen niet. Voor wie niet? Voor de crimineel is het ongetwijfeld veel beter om snel vrij te komen. Maar voor de slachtoffers, het rechtsgevoel in de maatschappij en de veiligheid van de samenleving ligt dit heel anders.”
Die laatste claim klopt niet. De preventieve werking van een gevangenisstraf is uiterst gering. Anton van Kalmthout, hoogleraar straf- en vreemdelingenrecht, wees daar onlangs nog op: “ondanks de toename van de gevangeniscapaciteit van 4000 naar meer dan 16.000 cellen en een –naar Europese maatstaven- ongekende stijging van het aantal gedetineerden per 100.000 inwoners van 30 naar 125, zijn er nauwelijks positieve effecten van het strafrechtelijke beleid aan te wijzen. Recidivecijfers van meer dan 70% wijzen eerder op het tegendeel.”

E.: “De oorzaak van het lankmoedige strafbeleid ligt bij de oorsprong van de Nederlandse strafwetgeving, die stamt uit de Franse tijd, begin 19e eeuw. Toen werd door Napoleon het dadergerichte strafrecht ingevoerd, dat sindsdien in feite draait om twee zaken: de daad en de dader. Het slachtoffer of de nabestaanden spelen niet meer dan een rol in de kantlijn.”
De oriëntatie van het straffen veranderde afgelopen periode behoorlijk van karakter. Van een liberaal-ethisch karakter aan het einde van de 19e eeuw naar autoritair strafrecht vanaf 1926. In een volgende periode, na 1950, lag de nadruk meer op socialisatie en vanaf 1970 meer op het individualisme. Vanaf 1995 is er sprake van wat Buruma de ‘nieuwe strengheid’ noemt. In die periode komt ook het risicodenken meer in het vizier.
Een erfenis uit de korte ‘Franse’ periode is dat Nederland voor het eerst (en laatst) juryrechtspraak kende, namelijk van 1 maart 1811 tot 11 december 1813.

E.: “Gelukkig is daarin in de laatste tien jaar enige vooruitgang geboekt. Zo is het succesvolle spreekrecht voor slachtoffers ingevoerd. De verklaring die het slachtoffer ter zitting mag uitspreken is helaas nog wel aan beperkingen gebonden, waardoor het slachtoffer niets mag zeggen over of tegen de verdachte. Maar het is een begin.”
Een zeer interessante documentaire over de invloed van de slachtofferbenadering bij politie en de desastreuze gevolgen daarvan in de daar besproken casus is hier te vinden.

E.: “Kern van het probleem is dat plegers van misdaden vaak worden gezien als de werkelijke slachtoffers. Een slechte opvoeding, moeilijke jeugd of drugsverslaving werken als strafverminderende omstandigheden. Onder druk van linkse criminologen en later de Coornhert Liga voor Strafrechthervorming, is de gedachte gegroeid dat resocialisatie en therapie de belangrijkste voorwaarden voor een effectieve straftoemeting vormen.”
Dat is, met alle respect, regelrechte kletskoek. Rechtspraak is maatwerk en de rechter kijkt – gelukkig – naar elk individueel geval en naar alle relevante omstandigheden. Als Eerdmans gelijk heeft, is het niet te verklaren dat in Nederland steeds meer mensen worden opgesloten. Zoals al eerder gezegd, in 1980 zaten er 23 mensen per 100.000 burgers vast; in 2005 waren er dat 134 (en nu is dat weer teruggelopen tot 100). Zo neemt het aantal levenslang veroordeelden gestaag toe. In de periode 1945-1995 zaten er zes mensen levenslang; in de periode 1995 meer dan zes keer zoveel. Een scheldende opa van 72 kan nu rekenen op een veroordeling wegens bedreiging met zwaar lichamelijk letsel.
Uit het onderzoek van Wagenaar, oud-hoogleraar rechtspsychologie, blijkt dat als burgers over een zaak oordelen nadat ze het dossier hebben bestudeerd en bij de zitting aanwezig zijn, zij doorgaans tot hetzelfde oordeel als de rechter(s) komen.
Overigens moet er ook even een verplicht nummertje in dat het de schuld van links is. Voor alle duidelijkheid: de afgelopen veertig jaar hadden bijna alle ministers van Justitie van een christelijke achtergrond (CDA, KVP, CDU) of kwamen uit de VVD. Aad Kosto (PvdA) was in 1994 een paar maanden minister, maar dan wel in een demissionair kabinet; Sorgdrager (D66) zwaaide de scepter in de periode 1994-1998.

E.: “Wat wordt vergeten, is dat criminaliteit een bewuste keuze is. De oorzaak van criminaliteit ligt in het besluit van criminelen om misdaden te plegen. Wie ernstige misdaden pleegt, dient ernstig gestraft te worden. Vergelding van het veroorzaakte leed verdient een prominente plaats in de strafmaat voor plegers van zware misdaden.”
Een gedeelte van ons gedrag is geen bewuste keuze, zo blijkt uit – ontstellend veel – onderzoek. Toch zitten strafrechters daar niet zo mee. Ze leiden uit de objectieve omstandigheden van het geval af wat het geval is en vooronderstellen daarbij de vrije wil.
Alleen in gevallen van ernstige psychische disfunctie wordt rekening gehouden met het ontbreken van de vrije wil.
Schopenhauer zoekt men tevergeefs in de rechtszaal.

E.: “Het juridisch jargon in vonnissen van rechters is voor de niet-ingevoerde burger nauwelijks te volgen, laat staan hoe men tot een bepaalde beslissing is gekomen. Volksvertegenwoordigers die vonnissen van rechters bekritiseren worden gemaand hun mond te houden.”
150.000 zaken worden door ongeveer 800 OvJ’s voorbereid. Dat betekent op jaarbasis dus bijna 200 zaken per OvJ. Gelukkig worden ze daarbij door 4400 mensen ondersteund. Als Eerdmans en de politiek dat anders willen, moet men in de buidel tasten. Maar dan wordt het stil.

E.: “Omgekeerd lappen rechters de door de wetgever aanzienlijk verhoogde strafmaxima aan hun laars.”
Weer onjuist. Er wordt, in weerwil tot wat Eerdmans beweert, zwaarder gestraft.

E.: “De maatschappelijke onvrede met rechterlijke beslissingen groeit.”
En waaruit blijkt die groei dan? Voorzover dat al zo is, heeft dat (ook) met de stemmingmakerij van Eerdmans te maken. Hoewel er van zijn bewering nauwelijks is klopt, mag hij zijn standpunt uitgebreid toelichten op televisie (Pauw & Witteman), Trouw, de Volkskrant etc. Voor weerwoord is nauwelijks ruimte.

E.: “Maar in plaats van de oorzaken daarvoor bij zichzelf te zoeken, richten leden van de zittende magistratuur steeds vaker de pijlen op critici en wijzen zij steevast op hun ‘onafhankelijkheid’ als rechter. Hoewel veel mensen de open dagen van rechtbanken en gerechtshoven bezoeken, is er een grote afstand tussen rechters en burgers. Nederland is een van de weinige landen ter wereld, zo niet het enige, waar burgers op geen enkele manier kunnen deelnemen aan de rechtspraak. Een gesloten groep van professionele juristen laat in het eisen en spreken van recht geen inmenging toe van buitenstaanders die niet aan de beroepseisen voldoen.”
De mate waarin burgers op de een of andere wijze kunnen participeren is in de eerste plaats een politieke keuze. En de bewindvoerders komen, zoals gezegd, bijna allemaal uit het CDA en de VVD.

E.: “De toekomst en de legitimiteit van onze rechtspraak zal voor een groot deel afhangen van de bereidwilligheid onder rechters om beter te luisteren naar de gevoelens in de samenleving en de deuren en ramen van hun bastion open te zetten.”
En natuurlijk ook van de vraag in hoeverre mensen als Eerdmans bereid zijn om uit te gaan van feiten. Die bereidheid schat ik buitengewoon laag in.