Giorgia Meloni moest deze week in het Italiaanse parlement haar vriendschap met Elon Musk verdedigen. ‘Ik laat me door niemand iets voorschrijven’, zei ze. Maar de hechte vriendschap van de Italiaanse premier met de Amerikaanse multimiljonair roept wel vragen op. Meloni heeft nogal frequent contact met de baas van Tesla, SpaceX en X. Er werd zelfs gesproken van een romance nadat een foto viraal ging waarop de twee elkaar liefdevol aankeken. Maar er zit ook een zakelijk kant aan de vriendschap met de grote vriend van aankomend president Trump. Afgelopen zomer keurde de Italiaanse regering nog een wettelijk kader goed dat het voor buitenlandse ruimtevaartbedrijven mogelijk moet maken om in Italië te opereren. Dat zou naar verwachting 7,3 miljard euro aan investeringen moeten opleveren tegen 2026.
In het parlement wees Meloni dinsdag op het het belang op van een “pragmatische, constructieve en open benadering” van de VS. Ze stelde voor om gebieden van EU-VS-samenwerking te benutten en tegelijkertijd te werken aan het voorkomen van handelsgeschillen die “beide partijen zouden schaden.” Ook tegenover haar Europese collega’s toont Meloni zich pragmatisch en bereid tot samenwerking. Ze sluit zich aan bij het pleidooi de Europese Defensie te versterken. Europa moet Oekraïne blijven steunen en sancties treffen tegen het ondemocratische regime in Georgië. De Italiaanse premier probeerde de Franse president Macron gerust te stellen over het omstreden Mercosur akkoord. Italië zou het verdrag dat Frankrijk graag van tafel wil hebben niet steunen ‘zonder een behoorlijk evenwicht’. Nee, met de huidige Italiaanse regering isoleert het land zich niet, zei Meloni tegen de bezorgde oppositie. Ze wees op de benoeming van haar partijgenoot Raffaele Fitto als vice-voorzitter van het Europese parlement. Geen zorgen, dus, over de hedendaagse Italiaanse politiek?
Italië als voorloper
Het populisme is niet nieuw voor de Italianen, zegt historicus Francesco Filippi in de NRC. „Dit land wordt vaak beschouwd als een museum van het verleden, maar is de afgelopen anderhalve eeuw juist een enorm laboratorium van de toekomst geweest. Hier ontsproot eerst het fascisme, daarna kwam mediamagnaat en politicus Silvio Berlusconi. En nu is een nationalistische, rechtse partij aan de macht, met accenten die rechtstreeks verwijzen naar het fascistische verleden.” Tegen deze achtergrond hoeft de steun voor Trump niet te verbazen. Ook Berlusconi combineerde een beleid dat ondernemers volop steunde met een door de media opgepoetste populistische uitstraling die veel kiezers heeft verleid. Historicus Filippi: ‘Het doet onvermijdelijk denken aan Benito Mussolini, die werd gefilmd terwijl hij het graan dorste. Puur acteerwerk, maar het werkte wel, en il Duce toonde zich zo een man van het volk, die uitstekend zijn imago cultiveerde.’ Mussolini heeft in zijn tijd een nieuwe trend gezet in de massacommunicatie, aldus de historicus. „Il Duce praat tegen de massa, die hem beantwoordt en luidkeels eist dat Italië ten oorlog trekt. Het volk is zo gemanipuleerd dat er geen alternatief is dan volmondig ‘ja’ te roepen. Trumps account op X of op zijn eigen platform Truth Social is niets anders dan de versie 2.0 van Mussolini’s balkon, waarbij één man honderden miljoenen volgelingen toespreekt, in een fictieve dialoog zonder echte uitwisseling, maar wel een waarbij de leider dicht bij het volk lijkt te staan.”
De toekomst van de democratie ziet er zorgelijk uit, meent Filippi. ‘Een nieuwe vorm van fascisme zal niet opnieuw gewelddadig, maar eerder verdovend zijn.’ Het huidige Italiaanse nationale conservatieve populisme is volgens hem veel verschuldigd aan Mussolini. Je ziet het aan de focus op behoud van macht zonder inhoudelijke, ideologische basis. Er is geen missie, het is vooral retoriek, meer vorm dan inhoud. De leider beweert van alles, maar kan ook een totaal andere richting inslaan zonder de steun van het volk te verliezen. Kiezers nemen niet meer deel aan inhoudelijke debatten. Verkiezingen verworden tot een plebisciet over de leider.
Neoliberalisme
Volgens Carlo Galli, politicoloog en voormalig parlementslid, is de huidige extreemrechtse regering geen wedergeboorte van het fascisme. Het is in zijn ogen eerder ‘de ultieme politieke fase in de crisis van het neoliberalisme, die leidt tot een gedegradeerde democratie.’ Alle macht komt bij de premier te liggen, het parlement verliest aan invloed. En de persvrijheid wordt aan banden gelegd. Galli: ‘Het huidige Italiaanse rechts is bourgeois en reduceert liberalisme tot het meest minimale niveau, namelijk neoliberalisme. Het gelooft dat alle rijkdom door de markt wordt gecreëerd en heeft absoluut geen notie van het veranderen van de maatschappij. Het stelt geen alternatief model van beschaving voor. Natuurlijk zijn er binnen deze bewegingen mensen die neo- of postfascist zijn geweest. Maar geen van hen heeft ook maar de geringste intentie om het fascisme te herstellen.’
Ook Andrea Morinelli, van het Forum over Sociale Ongelijkheid en Diversiteit, ziet de autoritaire trekjes van Meloni’s bewind meer als gevolg van een al langer bestaande neoliberale trend. Opeenvolgende regeringen hebben ‘systematisch de arbeidsbescherming en -rechten tenietgedaan en een echte omkering van het overheidsbeleid bevorderd, waarbij de herverdeling van welvaart via belastingheffing op sociale zekerheid, onderwijs en gezondheidszorg is stopgezet. Mensen worden gezien als ontvangers van voordelen in plaats van onderdanen met een stem, medebeslissers en medeproducenten van beleid.’ Er is geen sociaal beleid meer, wel uitsluiting en discriminatie. ‘Armoede is niet langer het probleem, het gaat er meer om hoe de armen behandeld moeten worden. Tegenspoed wordt gecriminaliseerd en de zwakken verliezen hun menselijkheid. Ze worden niet langer als individuen beschreven, maar als negatief gerepresenteerde categorieën. Dit maakt de weg vrij voor onverschilligheid en wrok jegens hen. Ongelijkheid is ‘normaal’ geworden, waarbij het private altijd als beter wordt gezien dan het publieke.’ Het zijn trends die ook in de rest van Europa langzamerhand dominant zijn geworden.