COLUMN - Over de opkomst, bloei en ondergang van de eerste parlementaire democratie in Duitsland schreef de historicus Patrick Dassen ‘De Weimarrepubliek’ (Van Oorschot, 2021). Dassen reconstrueert de politieke, maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in de periode 1918-1933 zeer gedetailleerd op basis van eigentijdse bronnen. Dat levert ook voor wie de geschiedenis in grote lijnen kent tal van nieuwe inzichten op. Het is bovendien een spannend verhaal over een democratie die langzaam maar zeker om zeep geholpen wordt door een conservatieve elite. Daarbij word je als lezer voortdurend uitgedaagd om de vergelijking met het heden te maken. De geschiedenis herhaalt zich niet, maar toch….
De Weimarrepubliek, vernoemd naar de plaats waar een nieuwe grondwet werd opgesteld, steunde op een centrum-linkse coalitie waarin de sociaaldemocratische SPD aanvankelijk de belangrijkste rol speelde. De nieuwe republiek loste het Keizerrijk af na afloop van de Eerste Wereldoorlog in 1918 en was tegelijk ook een reactie op de socialistische opstanden in het land en het ontstaan van linksradicale Radenrepublieken. In de loop van het tijd kregen conservatieve groepen meer macht in de republiek tot president Hindenburg uiteindelijk op 30 januari 1933 Adolf Hitler aanstelde als ‘rijkskanselier’.
Dassen meent dat het allemaal anders had kunnen lopen en dat deze geschiedenis deels is bepaald door toevallige omstandigheden. Zoals het vroege overlijden van belangrijke steunpilaren voor de eerste Duitse democratische staat, Ebert en Stresemann. Duitsland had ook meer dan andere landen te lijden onder de Grote Depressie en dat was een belangrijke voedingsbodem voor de winst van de nazi’s in 1932. Het jaar daarna leek de NSDAP al over zijn hoogtepunt heen maar de conservatieve elite haalde uit angst voor machtsverlies Hitler in de regering en tekende zo voor het einde van de nog jonge parlementaire democratie.
Je kunt de loop van de geschiedenis verklaren uit min of meer toevallige ‘omstandigheden’. In dit geval is daar wel wat op af te dingen, denk ik. De Weimarrepubliek is van meet af aan heel bewust ondermijnd door een aartsconservatieve elite die het in nauwe samenwerking met gewelddadige revanchistische groepen vooral gemunt had op de groeiende, helaas verdeelde, linkse beweging. De democratische republiek moest kapot en vervangen worden door een autoritair regime. En precies dat geeft ons te denken als we de Weimarrepubliek vergelijken met de hedendaagse politieke situatie. Hoe sterk zijn de huidige parlementaire democratieën bestand tegen de ondermijning van Trump en soortgenoten? Hoe waakzaam zijn we voor ‘toevallige omstandigheden’ die een omslag kunnen bewerkstellingen met rampzalige gevolgen?
Foto: Adolf Hitler schudt de hand van President Hindenburg
[eerder verschenen in Vredesmagazine nr. 4]
Reacties (10)
Links had natuurlijk ook een slechte naam destijds. De Holodomor (miljoenen doden) in de communistische Soviet-Unie leek op moment veel destreuzer dan bijvoorbeeld het rechts fascisme van Italië.
En de financiële elite maakt het niet uit. Die wil gewoon zoveel geld verdienen. Met slavenhandel, wapenhandel, specerijen-monopolies, lage-lonen landen, enzovoort.
Hitler kwam op 23 maart1933 aan de macht (feitelijk al op 30 januari, want toen werd hij Reichskanzler).
Over de Holodomor was toen nog niet veel bekend.
werd informatie over de massale hongersnood al bekend in het westen in 1933-1934 vanwege journalisten Gareth Jones en Malcolm Muggeridge,
https://nl.wikipedia.org/wiki/Holodomor
Ter aanvulling (en correctie) van je informatie kan ik het boek van Dassen van harte aanbevelen.
Jij hebt een slechte naam als het gaat om de waarheid.
“Hitler bedacht in deze beginjaren verscheidene veranderingen voor de DAP om die onder een bredere groep kiezers populair te maken en transformeerde die aldus tot de NSDAP. Een van de veranderingen die Hitler suggereerde was de toevoeging van het woord ‘socialist’ aan de naam van de partij. Hitler was altijd tegen marxistische ideeën (zoals het concept van de klassenstrijd) als zodanig geweest (zo stelde hij dat de klassenstrijd de Duitsers onnodig tegen elkaar uitspeelde) maar moest toch erkennen dat socialisme een populaire filosofie was na de Wereldoorlog. Dit toonde zich zeer in de groei van de Duitse Sociaal Democratische partij (SPD). Daarom herdefinieerde Hitler socialisme door er ‘Nationaal’ voor te plaatsen”.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Nationaalsocialistische_Duitse_Arbeiderspartij
In Duitsland had men zelf al kennis gemaakt met de communisten. Want aan eind van de oorlog dachten ze in Duitsland een revolutie te beginnen, zoals in Rusland wel lukte na jarenlange burgeroolog. Hiermee was het verschil tussen de SPD en de communisten ook gelijk duidelijk gemaakt. Zoals de Duitsland kenner Frits Boterman schrijft:
“De opstand werd met hulp van het leger en de vrijkorpsen snel en bloedig neergeslagen op bevel van de kersverse minister van Binnenlandse Zaken Gustav Noske (SPD) (‘Einer musse der Bluthund sein’).
Ik denk dat je er weinig van kan leren voor nu. Er was niet alleen verdeeldheid op links, maar ook op rechts, waar Hitler gebruik van maakte. Plus dat gekeken kon worden naar Mussolini en andere fascistische dictators in midden-europa als voorbeeld. De kapitalisten waren bang voor het communistische gevaar, want vlak na de oorlog had je nog de radenrepubliek in München, die keihard is neergeslagen mede door paramilitairen. De macht lag teveel buiten het parlement.
Geeft dat dan niet te denken voor de politieke situatie hier en nu?
Niet helemaal.
Ik bedoelde de macht bij het leger en de milities. Gelukkig hebben we niet zo n situatie in Nederland. Ik heb de Nederlandse versie
van Mein Kampf gelezen, met voorwoord en inleiding bij elk hoofdstuk. Hitler was heel duidelijk: geweld. Hitler was geen parlementariër.
Wat je wel kan zien dat is iemand als Bolsonora in Brazilië. Niet toevallig afkomstig uit het leger. En in Brazilië weten ze drommels goed wat het leger kan. Of Erdogan met de zogenaamde coup van een paar jaar geleden, het leger moest hij naar zijn kant trekken, hij zag het als een gevaar.
Het is niet voor niets dat Jos Trump noemt, die ook de weg van het geweld bewandelde. Maar ook dichter bij huis zien we dat de weg van grootschalig politiek geweld niet geschuwd wordt. Denk bijvoorbeeld maar aan de boeren in eigen land, die inmiddels al een paar jaar lang zonder schaamte milities vormen die met hun trekkers in steden en op snelwegen schade aanrichten, of de Baudet-aanhangers, die test- en vaccinatiecentra in brand steken.
Milities nog wel, overdrijven is ook een vak (of vormden de politie / vrachtwagen chauffeurs / milieu demonstranten ook milities toen die de (snel)weg blokkeerden voor hun doelen?)