Goed volk | “The Nine Worthies”

COLUMN - Voor de verandering eens een Engelstalige titel, want het gangbare Nederlandse equivalent lijkt teveel uit de sfeer van de Veronica top040 te komen: ‘De Negen Besten’, hoewel de laatste letter van het derde woord erop duidt dat het hier gaat om personen. Ze staan ook bekend onder benamingen als ‘Nine Good Heroes’, ‘Neun Guten Helden’, ‘Les Neuf Preux’, ‘I Nove Prodi’ en ‘Van neghen den besten’, hetgeen er op wijst dat we hier met een internationaal verschijnsel te maken hebben.

Om de lezer die nog nooit van het fenomeen gehoord heeft eerst uit de droom te helpen: de Negen Besten stellen drie triaden voor van de meest succesvolle ridders c.q. vorsten die de wereld tot de veertiende eeuw had voortgebracht. Het is een motief/topos dat voortkomt in de West-Europese literatuur en kunst in de periode van pakweg de veertiende tot de achttiende eeuw. Het motief nam een hoge vlucht gedurende de chaotische tijden van de Late Middeleeuwen, die gedomineerd werden door veranderingen, onzekerheden, oorlogen, hongersnoden en epidemieën.

Naast het ideaalbeeld van het aristocratische, rechtvaardige en hoofse ridderschap (provesse) is ook het ubi sunt-motief eigen aan dit fenomeen, wat populair omschreven zou kunnen worden als ‘waar zijn de helden als je ze nodig hebt’. Het motief vertolkt zo ook de vanitas, de vergankelijkheid van al het aardse. De Negen Helden vertegenwoordigen zo het pijnlijke verlangen naar de grote tijden van vroeger.

Wie waren de negen helden?

De Negen Besten zijn niet afkomstig uit één cultuurperiode, maar uit de drie die in de Middeleeuwen als de meest relevante werden gezien: de Oudheid, de Joodse beschaving en de Christelijke beschaving. De triaden worden als volgt onderverdeeld:

• a. Oudheid: Hector van Troje, Alexander de Grote en Julius Caesar;
• b. Joodse geschiedenis: Jozua (de opvolger van Mozes), Koning David en Judas Makkabeüs;
• c. Christendom: Koning Arthur, Karel de Grote en Godfried van Bouillon.

Een buitenbeentje in het rijtje is de ‘loser’ en mythologische figuur van Hector, terwijl de anderen overwinnaars en met zekerheid of aannemelijkheid historische figuren zijn.

Drie joodse helden (gravure uit 1460)

Varianten

Het duurde niet lang voordat er variaties op de (mannelijke) Negen Helden ontstonden, hoewel deze varianten nooit de status van de originelen hebben verworven. In de late veertiende eeuw kregen de Nine Worthies gezelschap van negen Lady Worthies. Zij droegen echter geen persoonlijke namen en werden algemeen voorgesteld als Amazones. In later tijden werden negen ‘Most Illustrious Ladies of All Ages and Nations’ uitgekozen die echter verschilden per regio, auteur of kunstenaar.

Het meest in de buurt kwam wellicht de Duitse Renaissancekunstenaar Hans Burgkmair (1473-1531) die zes houtsneden vervaardigde met de mannelijke ‘Neun Guten Helden’ en daarnaast negen vrouwelijke pendanten:

• uit de Oudheid Lucretia, Veturia en Virginia;
• uit de Joodse geschiedenis Esther, Judith en Jaël (volgens Richteren 4 de echtgenote van Cheber)
• uit het christendom de heiligen Helena, Birgitta van Zweden en Elisabeth van Hongarije.

Naast Negen Helden werden ook anti-helden gecreëerd zoals de Negen Dronkaards die vooral in de volkscultuur en met name in het volksvermaak, een rol gingen spelen.

Drie antieke helden (gravure uit 1460)

Datering en ontstaan

Het meest interessante aan het fenomeen is naar mijn mening het ontstaan ervan en de rol die, ondanks de internationale verspreiding, ons toenmalige land hierin speelde. De oudste afbeelding van de Helden is in de Hansasaal, het oudste deel (1330) van het stadhuis van Keulen. De Negen Helden worden voor het eerste beschreven in 1312 in de Voeux du paon (‘De eden op de pauw’), een chanson de geste van de Lotharinger Jacques de Longuyon.

In het Middelnederlands komen de Negen Helden voor het eerst voor in een korte anonieme tekst getiteld Van neghen den besten. In een dissertatie uit 1971 (Der Topos der Nine Worthies in Literatur und bildender Kunst) beargumenteert Horst Schroeder op basis van oudere tradities dat de vermelding in het werk van De Longuyon de oudst bekende vermelding van de Negen Besten is.

Echter, Wim van Anrooij publiceerde in 1997 Helden van weleer. De Negen Besten in de Nederlanden (1300-1700), waarin hij niet alleen een inventarisatie bood van alle Negen Helden met hun variaties in literatuur en beeldende kunst in de Nederlanden, maar waarin hij ook de nodige correcties aanbrengt in de theorie van Horst Schroeder. Van Anrooij beargumenteert dat er aanwijzingen zijn dat de traditie van de Negen Helden al (kort) voor 1300 bestond in de Nederlanden. In het bijzonder wijst hij daarbij op het gedicht Van neghen den besten dat is overgeleverd in een tweetal vijftiende-eeuwse verzamelhandschriften en een veertiende-eeuws fragment. Van neghen den besten zou zijn ontstaan in Vlaanderen omstreeks 1294, in de periode onmiddellijk na de val van Acco. In dit dichtwerkje van ruim 700 verzen suggereert de auteur dat hij degene was die de Negen Helden voor het eerst heeft samengevoegd.

In het gedicht zelf wordt de auteur niet met name genoemd, maar op basis van twee vijftiende-eeuwse getuigen, waaronder de Brabantse chroniqueur Hennen van Merchtenen, vermoedt Van Anrooij dat niemand minder dan Jacob van Maerlant de auteur ervan is. Maerlant zou tussen het stilleggen van zijn werk aan de Spiegel Historiael in 1289 en het beëindigen van zijn werk aan Vanden landen van oversee in 1291, Van neghen den besten hebben geschreven, dus pakweg 22 jaar vóór Les voeux du paon van Jacques de Longuyon. Hoewel de theorie van Van Anrooij niet algemeen aanvaard wordt, wordt zij over het algemeen zeer aannemelijk geacht.

Drie christelijke helden (gravure uit 1460)

Archetypen

In de loop van de achttiende eeuw verdween het motief van de Negen Besten geheel uit de literatuur en de kunst. Maar in feite zijn de Negen Besten archetypische figuren: tijden van voorspoed wisselen zolang de mensheid bestaat af met tijden van crises, tegenspoed en rampspoed waarin met name het volk, dat niet of nauwelijks invloed op het gebeuren kan uitoefenen, roept om capabele leiders die het heft in handen nemen. In deze tijd van Gele Hesjes moet je het niet hebben van figuren als Theresa May en Emmanuel Macron.

Om met een passend citaat van Herman Pleij te eindigen:

Het is verbazingwekkend dat zulke majestueuze concepten, die destijds richting gaven aan het meest gewenste leven, geheel uit het moderne bewustzijn zijn verdwenen. Het is Van Anrooij’s verdienste dat hij onweerspreekbaar laat zien hoezeer dit Middeleeuwse concept zowel de visie op het verleden als de houding in de eigen tijd kon sturen.

In hoeverre Stan Lee zich door de Nine Heroes heeft laten inspireren, is mij niet bekend.