Goed volk | De Roma en Zwarte Sara

ACHTERGROND - Nee, Zwarte Sara is niet de feministische variant van Zwarte Piet. Zij ligt meer in het verlengde van de Zwarte Madonna’s wier zwartheid waarschijnlijk verwijst naar de kleur van de aarde, de duisternis waaruit iedereen geboren is, en daarmee verbonden vruchtbaarheid. Wat dat betreft is het dezelfde zwartheid van de vruchtbaarheidsfiguren die tijdens de kerstening van Europa tot duivels werden gedegradeerd. Zwarte Sara is de niet door de kerk van Rome erkende beschermheilige van de zigeuners, in hun eigen taal ‘Sara e Kali’ genoemd.

Om het onderwerp in perspectief te plaatsen eerst iets over de zigeuners. Door hun vaak zelfgekozen isolement vormen ze voor de volkscultuur een bijzonder interessant onderwerp. De lezer zal op zijn klompen aanvoelen dat het niet gaat om één volk, maar om een geheel van vele vertakkingen, stammen en clans.

De etymologie van ‘zigeuner’ is onzeker en complex. Sommige onderzoekers menen dat het woord afkomstig is van het Hongaarse ‘cigány’ of het Latijnse ‘secanus’, anderen menen dat het woord via ’tsigan’ is afgeleid van ‘atsinganoi’ of ‘athiganoi’, Georgisch c.q. Grieks voor ’tovenaar’. Interessant is de herkomst van de Engelse benaming ‘gypsy’ en de Spaanse naam ‘gitano’, die elk zijn afgeleid van ‘Egyptisch’. Veel zigeuners hebben verklaard uit Egypte te komen. Vanaf de late Middeleeuwen komen in Europa de woorden ‘syngainder’ (1575) en ‘zigeyner’ (1595) voor.

Tijdens het Romacongres van 1971 in Londen bepaalden de zigeuners dat zij voortaan Roma zouden heten. Eén van de vijf hoofdtakken van de zigeunerfamilie, de Sinti, was het daarmee niet eens en wilde dat zijn naam apart genoemd zou worden. De Sinti onderscheiden zich van andere Roma doordat ze langer in het Westen wonen en het materieel vaak beter hebben. Men spreekt derhalve tegenwoordig van ‘Roma en Sinti’, maar voor het gemak vaak kortweg van ‘Roma’, zoals ook in het vervolg van deze column. Overigens is ‘Roma’ het meervoud van ‘Rom’.

Geschiedenis en cultuur

De oorsprong van de Roma is in dikke maar niet ondoordringbare nevelen gehuld. Er bestaan schaarse schriftelijke bronnen die later aangevuld zijn met resultaten van taalkundig en genetisch onderzoek, maar een compleet plaatje heeft men nog steeds niet. Er bestaat echter consensus over het feit dat de ‘Oerroma’ uiteindelijk afkomstig zijn uit Noordwest-India nabij de grens met het huidige Pakistan, zo rond het begin van onze jaartelling.

Recent genetisch onderzoek heeft aangetoond dat de migratie naar Europa, bij gebrek aan territorium, op gang kwam rond 500 n.Chr., dus nog net vóór de komst van de islam. In Europa vestigden de Roma zich eerst op de Balkan, waar nog steeds verreweg de meeste Roma wonen. Ze behoorden in hun stamland weliswaar tot de laagste kaste, de ‘onaanraakbaren’, maar het waren vakkundige ambachtslieden en in de regel niet onbemiddeld.

Pas in de late Middeleeuwen kwam hier de klad in. Samen met de stigmatisering van de Joden, die volgens de christelijke kerk Jezus hadden vermoord, begon men de Roma te discrimineren aangezien de kerk van Rome en de seculiere overheid hen beschouwden als heidenen. Bovendien werden ze van magie beschuldigd, met name van het doen van voorspellingen, en het op een soort sjamanistische wijze reizen door de ‘otherworld’. Het geloof in het ‘bovennatuurlijke’ onder Roma is nog steeds bijzonder groot. Er zullen nog andere factoren meegespeeld hebben, maar vanaf dat moment raakten de Roma in een neerwaartse spiraal en nam hun relatieve welvaart zienderogen af.

De talen van de Roma staan bekend onder de verzamelnaam ‘Romani’ en zijn (zoals verwacht kan worden) verwant aan het Sanskriet en het Hindi. De aanwezigheid van veel Griekse elementen in het Romani is te verklaren uit het feit dat de Balkan in de tijd dat de Roma Europa binnenkwamen, voor een groot deel tot het Griekssprekende Byzantijnse Rijk behoorde.

Het Romani is een typische spreektaal zonder schriftelijke verslaglegging. De Roma bezitten derhalve een boeiende orale traditie die met name in eigen kring circuleert. Zo vertelde men elkaar verhalen die veel weg hebben van de Joodse traditie over de slavernij in Egypte en de uittocht door de woestijn naar Israël, zoals beschreven in het bijbelboek Genesis.

Wat religie betreft: de meeste Roma hebben de dominante godsdienst overgenomen van het land waarin ze terecht zijn gekomen. Zo zijn er christelijke en islamitische Roma en zijn de Roma in West-Europa over het algemeen Rooms-Katholiek, maar wel doorspekt met oude, niet-christelijke gebruiken. Wat dat betreft vormen de christelijke Roma niet echt een uitzondering binnen de christelijke kerken (ik hoef alleen maar het woord ‘kerstboom’ te laten vallen). De gekerstende pagane elementen bij de Roma zijn echter meer uniek aangezien ze over het algemeen stammen uit India en het hindoeïsme.

Zwarte Sara

In het zuiden van Frankrijk ligt de Camargue (Provençal Occitan Camarga) met het hoofdstadje Saintes-Maries-de-la-Mer, een streek die zwanger gaat van legenden. Je wil niet weten wie welke canonieke personages hier zijn aangespoeld: naast een letterlijk en gezien zijn langdurige verblijf op zee in gezelschap van dames wellicht ook figuurlijk opgewekte Lazarus, samen met zijn zuster Martha van Bethanië, en daarnaast een hele reeks Maria’s: Maria van Bethanië, Maria Magdalena, Maria Jacoba, Maria van Clopas en Maria Salome.

Nu ben ik gedwongen twee dagen vóór het Sinterklaasfeest olie op het vuur te gooien, want Maria Salome bracht een donkergetinte – wellicht te wijten aan haar Opper-Egyptische of Nubische afkomst – dienstmeid mee die luisterde naar de naam Sara. Bedenk hierbij ook dat volgens bepaalde opvattingen de Roma bevrijde slaven uit India waren.

Waarom Sara uitgroeide tot een patroonheilige wordt in deze versie van de legende niet duidelijk. Zwarte Sara wordt voor het eerst opgevoerd in het boek La Légende des Saintes-Maries van Vincent Philippon uit 1521, waarin ze wordt beschreven als een barmhartige vrouw die mensen hielp door het vragen van aalmoezen, hetgeen leidde tot de gedachte dat ze wellicht een Rom was.

Een andere legende afkomstig uit verhalen binnen de Romagemeenschap zelf is hierin veel explicieter. Sara zou de leidster van een Roma-stam zijn die aan de monding van de rivier de Rhône woonde (n.b.: historisch gezien hebben we het dus over de zesde eeuw n.Chr.). Op een nacht zag ze een bootje met twee vrouwen noodlijdend op zee dobberen. Ze herkende de twee onmiddellijk omdat ze hen in een droom onder het kruis van Jezus had zien staan: het waren Maria Jacoba en Maria Salome. Ze spreidde haar mantel uit over het water. Deze bleef drijven en zo redde ze het leven van de twee vrouwen.

Er zijn (uiteraard) kleine varianten op dit verhaal. Zo haalde eens per jaar haalde de gemeenschap tijdens een religieuze ceremonie het beeld van Ishtari (Astarte) uit de plaatselijke tempel, waarna het in processie naar de zee werd gedragen en ter zegening werd gebaad. Op een dag had Sara een visioen, waarin ze de boodschap kreeg dat de heiligen die aanwezig waren bij Jezus’ dood nabij de woonplaats van de Roma zouden arriveren en dat zij hen zou moeten helpen. Sara zag hen daarop aankomen in een bootje over een onstuimige zee, waardoor de boot niet kon aanmeren. Maria Salome wierp haar omslagdoek op de golven en Sara wandelde hierover naar de Maria’s toe om hen de reddende hand te bieden. Deze versie werd vastgelegd door onder meer Franz de Ville in 1956.

Processie van Sint Sara op 24 mei (jaren dertig)

Zwarte of Sint Sara wordt niet door de Rooms-Katholieke kerk erkend om de simpele reden dat ze niet in de Bijbel of, zoals Sint Anna, in de apocriefe literatuur voorkomt. Dit verhindert niet dat elk jaar op 24 mei rond de tienduizend Roma zich in Saintes-Maries-de-la-Mer verzamelen om het beeld van Zwarte Sara, net als toentertijd het beeld van Ishtari, naar zee te dragen en het daar onder te dompelen. Deze gewoonte is nog niet zo oud en stamt uit de jaren 1930 toen de lokale edelman markies De Baroncelli de kerk van Rome overtuigde een oogje dicht te knijpen, waarna in 1935 de eerste ‘legale’ processie plaatsvond.

De dag na de Zwarte Sara-processie vindt er een processie ter ere van Maria Jacoba en Maria Salome plaats. Dit feest wordt wel erkend door de Rooms-Katholieke kerk.

Er zijn onderzoekers als Ronald Lee (2001) die parallellen veronderstellen tussen de verering van Zwarte Sara en de verering van de hindoegodin Kali (= de zwarte), de grote moederfiguur die beschermt, uit het stamgebied der Roma, waaruit zou blijken dat Zwarte Sara een gekerstende versie van Kali is. Te bewijzen valt er vooralsnog niets, maar de gedachte is logisch en aantrekkelijk.

Wie meer wil bekijken over de huidige processie zie hier.