Post-atheïst | Is religie waardevol?

COLUMN - Aan het begin van de Bijbel valt te lezen dat God de eerste mensen verbiedt te eten van de vrucht van de ‘boom van kennis van goed en kwaad’ in de Tuin van Eden. Zoals bekend doen ze het toch en betalen ze daarvoor een hoge prijs: ze moeten het paradijs verlaten.

Het verhaal wordt al sinds mensenheugenis uitgelegd als een zondeval, maar het is de vraag of dat ook is wat de auteur ermee bedoelde, want die schrijft dat de ogen van de mensen opengingen. Wellicht wilde hij zeggen dat iemand pas echt mens is als hij morele vraagstukken begrijpt en dat zulk inzicht onherroepelijk leidt tot het verlies van de paradijselijke onbedorvenheid.

Het doet niet ter zake dat Adam en Eva geen historische personen zijn. Het bestaan van God is nu evenmin belangrijk. Het gaat erom dat de auteur wilde aangeven dat moralisme biologische wezens maakt tot mensen. Ik kan tegenargumenten noemen – ook ik heb wel eens iets gelezen van Frans de Waal – maar het standpunt is de moeite van het overwegen waard.

Anders gezegd, in ficties kan iets van waarde liggen en het kan zinvol zijn daarvan kennis te nemen, zelfs (of juist) als zulke ideeën je schokken. Ik vind het volstrekt verwerpelijk als ouders hun kind om religieuze redenen niet laten inenten tegen polio, maar het zet me wel aan het denken over de beslissingen die ik zou nemen namens mijn kinderen.

Uiteraard geldt ‘je leert van wat je schokt’ niet alleen voor godsdienstige opvattingen maar voor n’importe welk ander ongebruikelijk idee. De waarde van religie is, zo bezien, niet heel anders dan die van geschiedenis, kunst of literatuur: je relativeert je eigen gelijk en kunt ermee leren denken over situaties die je niet hebt meegemaakt. Erop anticiperen eventueel.

Er is wel eens op gewezen – al herinner ik me eerlijk gezegd niet door wie – dat iedere samenleving verzamelingen van nutteloze religieuze, historische, artistieke en literaire feiten kent en doorgeeft, en dat een breed corpus van zulke ficties de kans vergroot dat een samenleving zich kan aanpassen aan veranderende omstandigheden. Daar zit wat in, al zou ik niet weten hoe ik deze gedachte empirisch moest toetsen. Het standpunt is echter de moeite van het overwegen waard.

Nu is er ook een verschil tussen geschiedenis, kunst en literatuur enerzijds en religie anderzijds: sommige godsdiensten bieden hun aanhangers een ethisch richtsnoer. Ongeacht of je dit beschouwt als magnieterij of bron van inspiratie, het helpt als je begrijpt wat zo’n regel inhoudt. De bestudering van de oorsprong van een godsdienst kan daarom een zinvolle activiteit zijn.

Ik schrijf dit allemaal omdat iemand me n.a.v. een eerdere column de vraag stelde waarom ik dacht dat er iets van waarde verloren gaat nu het oosterse christendom, met zijn oeroude tradities, aan het verdwijnen is. Eén reden is dat de Oost- en West-Syrische kerken informatie bewaren uit de oudste fasen van het christendom, die belangrijk is om te begrijpen wat de boodschap van die godsdienst ooit was en – voor gelovigen – nog steeds is. De andere reden is dat de oosterse kerken een verzameling ideeën bezitten die helpen ons eigen corpus van ficties te vergroten. Ze zijn, net als de Griekse mythen en de IJslandse saga’s, weliswaar niet per se waar, maar zeker het overwegen waard.