Vurig protest | Waarom steken mensen zichzelf in brand?

Criminoloog Therese Klok (blog) vraagt zich af waarom mensen zichzelf in brand steken. 

Als cultuurminnende criminoloog kom je nog eens ergens. Op de Operadagen Rotterdam, bijvoorbeeld. Waarbij je dan nietsvermoedend in het Spookhuis der Geschiedenis van Wunderbaum belandt. Op het eind van de voorstelling gebeurde er iets opmerkelijks. Nadat ik al twee uur naar skeletpyjama’s, rokende contrabasspelers, een Franse stagiaire en een in verdunde aardbeienjam gedrenkte penis had zitten kijken, overgoot de hoofdrolspeler zichzelf met benzine (water uit een jerrycan) en loopt met een aansteker naar buiten, het Schouwburgplein op. Terwijl wij in de Spookhuis-tent achterblijven, horen we hem roepen: ,,je moet je leven veranderen, je moet je leven veranderen!”

En ik barst in lachen uit. In gedachten zie ik namelijk de geschokte reacties van Schouwburgplein-passanten die in het zonnetje van hun biertje genieten of op weg zijn naar Pathé. Om vervolgens geschrokken mijn hand voor mijn mond te slaan, want dit is natuurlijk verschrikkelijk en het afgelopen jaar herhaaldelijk in het echt gebeurd.

Het lijkt alsof het een stijgende trend is: personen die uit pure wanhoop en frustratie zich als statement in de publieke ruimte in brand steken. De lijst is indrukwekkend. Zo was er in november 2011 een 44-jarige Franse wiskundelerares die zichzelf in brand stak met behulp van een brandbare stof, onder het toeziend oog van pauzerende leerlingen. Zij riep hierbij: “Deze is voor jullie.”De doorgaans strenge juf kwam waarschijnlijk bij haar wanhoopsdaad na het overlijden van haar gehandicapte kindje. Verder zijn het vooral mannen die op deze wijze uiting geven aan hun emotie.

Het vlammende protest van Mohammed Bouazizi op 17 december 2010 in Sidi Bouzid, Tunesie, bracht zo’n beetje de Jasmijnrevolutie teweeg. Nadat de 26-jarige hoogopgeleide jongeman zich voor het gouverneursgebouw in brand steekt, breken er massale protesten uit.

Mohameds verhaal is voor zijn Tunesische land- en leeftijdsgenoten herkenbaar; een goede opleiding, maar geen werk en dus ook geen toekomstperspectief. Ze slijten hun dagen lusteloos in café’s, mopperend op de economie en de politieke heersers. Mohamed probeerde er het beste van te maken door op straat groente en fruit te verkopen, maar zonder vergunning. Als zijn waar voor de zoveelste keer in beslag wordt genomen en hij door politieagenten wordt vernederd en bespuugd, is voor hem de maat vol en haalt hij benzine. De rest is geschiedenis. Ook Mohammed roept iets tijdens zijn daad, hij vraagt namelijk hoe hij dan rond moet komen, als een overheid niet voor banen zorgt en zijn werk afpakt.

Hierna volgen er meer zelfverbrandingen in Noord-Afrika, met name in Algarije. Meestal is wanhoop over de economische situatie de drijfveer. Het stopzetten van een AOW, uitzichtloze werkeloosheidssituatie en het gevoel niet gehoord te worden door een instantie.

Gelijksoortige politieke protesten vinden in Europa ook plaats. In september 2011 steekt een 55-jarige Griekse ondernemer zichzelf ook (voor de tweede keer) in brand voor een bank in Thessaloniki. Ondertussen roept hij door een megafoon dat hij schulden heeft. Begin 2012 steken twee mannen in Italië zichzelf in brand. Een omdat hij zich onterecht beschuldigd voelde van belastingontduiking, de ander omdat hij al maanden niet meer betaald werd en zich bekneld voelde in de economische situatie.

De enige zelfverbranding die in Nederland plaatsvond, werd gepleegd door een Iraanse man, op de Dam in Amsterdam. Het betrof een 36-jarige asielzoeker wier aanvraag tot verblijf herhaaldelijk was afgewezen. Hij woonde al jaren in Nederland en zou uit zijn vaderland zijn weggegaan vanwege journalistieke publicaties waar het Iraanse regime moeite mee had. Hij vreesde bij terugkomst gemarteld te worden. In plaats daarvan stak hij zichzelf in brand en overleed aan de verwondingen. Enigszins ironisch is het wel dat Iran vanwege dit incident kritiek heeft geuit op het Nederlandse asielbeleid en stelt dat ,,Nederland meer verantwoordelijkheid zou moeten nemen om de situatie van immigranten te verbeteren.”

Boedhisme

Wikipedia geeft als uitleg bij ‘zelfverbranding’ uit protest, dat het plaats vindt om zo veel mogelijk aandacht voor de daad te vragen. Het zou zijn ontstaan in Vietnam, waar tijdens het regime van de president een groot aantal Boedhistische monniken zichzelf in brand staken, als protest tegen het feit dat Boeddhisme door hem werd gediscrimineerd ten gunste van het Rooms-katholieke geloof. Momenteel zijn er nog steeds een behoorlijk aantal Tibetaanse monniken die dit voorbeeld volgen. Sinds maart 2011 zijn er zelfs al 34 zelfverbrandingen geweest in Tibet tegen de Chinese onderdrukking.

Peter Nissen, hoogleraar cultuurgeschiedenis op de Radboud Universiteit Nijmegen ziet een zelfverbranding als een moderne martelaarsdood. Hij legt uit: ,,Ook een zelfmoordterrorist geeft een statement. Maar er is wel een groot verschil, de zelfverbrander maakt één slachtoffer, de zelfmoordterrorist sleept anderen mee in de dood. Beiden lokken uit tot kopieergedrag.”

Socioloog Michael Biggs van Oxford University heeft sinds Quang Duc, de eerste monnik die dus in Vietnam op deze manier protesteerde, ongeveer vijfhonderd gevallen van zelfverbranding gedocumenteerd. Quang Duc noemde zijn daad een ´donation to the struggle´, vrij vertaald een donatie aan de strijd. Hij vermoedt dat deze schatting aan de lage kant is, en het er wel drieduizend kunnen zijn geweest.

Hij legt ook het verschil uit tussen een zelfverbranding en een ‘gewone’ zelfmoord. ,,Een zelfverbranding is een daad omwille van de publieke zaak, een suïcide is individueel.” De reden dat het vooral in zulke strenge landen voorkomt, wordt als volgt verklaard: ,,Als je in een onderdrukt land leeft dan reageer je anders. Dat moeten we ons realiseren.”

Biggs ziet staatsonderdrukking sowieso als belangrijk kenmerk van self-immolation (het Engelse woord voor zelfverbranding), met name omdat er doorgaans geen publieke executies meer plaatsvinden waarbij de overheid opzettelijk de burger pijnigt en hiermee een daad stelt. Het tweede belangrijke kenmerk is massamedia, dat de beelden van zo´n daad in no-time wereldwijd kan verspreiden, wat de nodige shock-effecten teweeg brengt.

Stoornis

De redenen kunnen op grond van verklaringen van overlevenden, gezocht worden een een paar motieven. Sommigen hebben hun persoonlijke redenen en vermommen dit als ‘protest’, wellicht om de zelfdoding voor zichzelf en anderen acceptabeler te maken. Ik vermoed dat de Franse schooljuf in deze categorie valt. Anderen lijden aan een psychiatrische stoornis. ,,Meestal wil de zelfverbrandenaar met zijn gestelde daad omstanders bewust maken of aanspreken die niet direct betrokkenheid voelen of medestanders juist tot een grotere commitment bewegen”, aldus Biggs in ‘Dying for a cause – Alone‘.

Wat opvalt aan de reacties onder berichtgeving over zelfverbrandingen, zeker die met al dan niet bewegende illustraties, is dat lezers het vooral schandalig vinden dat iemand (blijkbaar) liever zijn mobieltje pakt om het geheel te filmen of fotograferen in plaats van de politie of brandweer te bellen of zelf een helpende hand toe te steken. De vraag is natuurlijk of iemand niet volledig in shock raakt bij het zien van iemand die zichzelf in brand steekt. En niet iedereen heeft standaard een blusdeken bij zich. Bovendien zijn we, zoals Biggs aangeeft, inmiddels wel wat gewend geraakt, met dank aan de massamedia.

De gemeenschappelijke deler van deze publieke zelfverbrandingen zijn zoals gezegd wanhoop, uitzichtloosheid en een stuk onbegrip, met een groter doel. Ik schat echter de kans dat een Nederlander in Nederland op deze manier zal protesteren erg klein in. Alleen misschien vanwege een psychische stoornis, of uit kopieergedrag. Wat dat betreft worden we in Nederland gewoon niet genoeg onderdrukt.

Hoofdrolspeler van Wunderbaum quoot namelijk zijn held Peter Sloterdijk die met zijn boek ‘Je moet je leven veranderen’, ook een groter doel nastreeft. De algehele wereldwijde crisis impliceert namelijk dat wij allemaal ons leven zouden moeten veranderen, omdat het zo met de aarde niet verder kan. Waar zelfverbrandenaars echter op dramatische wijze hun punt proberen te maken, heeft Peter Sloterdijk gewoon een 300-pagina’s tellend boek geschreven waarin hij pleit voor nieuwe etische grondwaarden en omgangsvormen. Sterker nog, hij zou self immolation wel eens kunnen veroordelen: ,,Horror is het verhevene voor het volk. De massacultuur heeft de catastrofe tot een vorm van ontspanning gemaakt.”

Foto Flickr cc Sean Rogers1