De zwembadpas van Europa

Europa struikelt voortdurend naar voren. Het risico om plat voorover te vallen is te groot als we de consequenties van onze stappen niet beter overwegen, denkt Kars Veling, directeur van ProDemos.

Griekenland niet steunen is geen optie, wordt in Europa gezegd. Het opbreken van de gezamenlijke munt is duurder dan uitbreiding van kredieten voor landen met te grote schulden. Met de invoering van de euro heeft Europa A gezegd. We kunnen nu niet anders dan B zeggen. Dat wil zeggen: solidariteit opbrengen en de zeggenschap van lidstaten over hun eigen begrotingen beperken. Lastig, maar de door onszelf gecreëerde druk zal er wellicht toe leiden dat Europa er per saldo sterker door wordt.

Deze gang van Europa doet me denken aan de zwembadpas, de uitvinding van Kees de Jongen in het beroemde boek van Theo Thijssen. Eigenlijk moet je er witte gymnastiekschoentjes voor dragen, maar Kees wist ook zonder de juiste outfit aan iedereen te laten zien dat hij zich als een echte sporter kon voortbewegen. Bijvoorbeeld als hij naar het zwembad liep. “Als je ’s goed opschieten wou; moest je voorover gaan lopen, net of je telkens víel, en dan maar met je armen zwaaien, heen en weer. ” Voorover vallen en je armen heen en weer zwaaien, dan ga je vanzelf wel vooruit. Het alternatief is immers op je gezicht gaan.

In de theorie over de Europese integratie heet dit de functionalistische benadering. De voorstanders van Europa hebben de laatste decennia ervaren dat gezamenlijk politiek committment niet gemakkelijk te bereiken is. De zelfstandigheid van staten wordt uiteraard door regeringen en parlementen gekoesterd. Een strategie om toch voortgang te maken is om nuttige functies van de Europese gemeenschap te creëren. Het gevolg is dat dan vanzelf de druk ontstaat om de instituties en de procedures zo aan te passen dat deze functies aan alle lidstaten ten goede komen.

Voorbeelden te over. De interne markt is nuttig voor bedrijven en voor consumenten. Beperking van de nationale zeggenschap over douanetarieven en betalingsverkeer is daarbij een noodzakelijke consequentie, wil je een eerlijk Europees speelveld garanderen. Maar het gaat om veel meer. Je kunt eigenlijk zeggen dat elke uitbreiding van het terrein waarop Europa taken en bevoegdheden heeft, deze zelfde uitwerking heeft. Een Europese gemeenschap die zich op meer terreinen gaat manifesteren wint aan belang, en stimuleert daardoor de integratie. Hoe belangrijker Europa wordt, hoe belangrijker ook de democratische besluitvorming – liefst in combinatie met Europees burgerschap. Er moet iets worden gedaan aan de democratische tekorten, de deficits zoals ze worden genoemd. Vergroting van het aantal lidstaten heeft voordelen, maar daarmee wordt steeds duidelijker dat besluiten bij meerderheid genomen moeten kunnen worden. Voorover lopen, net alsof je valt, maakt het noodzakelijk je benen vooruit te zetten. Zeker als je daarbij met je armen zwaait.

De kredietcrisis is ook vanuit dit beeld te begrijpen. De invoering van de euro was een waagstuk. De praktische voordelen van één munt waren goed uit te leggen. Maar de afschaffing van de mogelijkheden om wisselkoersen aan te passen, legde een zware hypotheek op verdere Europese samenwerking. Als het goed zou gaan, zou de Europese integratie een forse stap voorwaarts zetten. Maar wat wil dat zeggen: ‘als het goed gaat’? Europese belastingen zijn een brug te ver. Een Europese autoriteit met zeggenschap over de financiën van de lidstaten ook. Althans, dat was zo toen onderlinge afspraken om tekorten binnen de perken te houden nog voldoende leken. En nu spelen Europese regels een hoofdrol bij de beslissingen over bezuinigingen, ook in Nederland.

De zwembadpas is misschien niet zo geschikt voor het Europese project. Het risico om plat voorover te vallen is te groot als we de consequenties van onze stappen niet beter overwegen. Misschien is dat ook beter voor de democratie.