‘Net zoals een zin niet meer is dan een reeks inktstrepen, zo is ook een gedachte niet meer dan een verzameling hersenprocessen, maar je mist wel het essentiële van het verschijnsel als je een zin enkel beschouwt als een reeks inktstrepen en een gedachte enkel als een verzameling hersenprocessen.’ Dit was de les die dr. Menno Lievers ons meegaf in de kerstvakantie. Volgens Lievers is het bestaan van het begrip vrije wil niet afhankelijk van de mogelijkheid een kwabbetje in de hersenen te lokaliseren.
Vandaag is neurowetenschapper prof. dr. Marian Joëls aan het woord. Zij doet onderzoek naar de invloed van stress op de hersenen. Zoals veel mensen uit ervaring weten, kan stress zorgen voor behoorlijk wat lichamelijk ongemak en wordt het veroorzaakt door omgevingsfactoren. Hoe denkt Joëls over de verhouding tussen lichaam en geest?
Niet meer dan genen en omgeving
‘Als bioloog zie ik geen reden om te denken dat er meer is dan de genen en de omgeving die in interactie bepalen hoe onze hersenen worden aangelegd en hoe ze reageren op wat we meemaken. Ik denk wel dat er een inherente toevalsfactor kan zijn in hoe processen verlopen, waardoor het nog niet simpel is te voorspellen hoe alles precies wordt aangelegd en werkt. Maar naar mijn idee kunnen de hersenen en hun werking als een natuurwetenschappelijk proces begrepen worden, al kunnen we dat nu bij lange na nog niet.
Dat betekent natuurlijk niet dat het niet zinvol is om hersenen ook meer holistisch te benaderen en bijvoorbeeld de werking alleen aan de buitenkant af te leiden, een meer psychologische benadering. Zeker op dit moment, met onze gebrekkige natuurwetenschappelijke inzichten in de werking van de hersenen, is dat een heel zinnig alternatief.’
Is psychologie dan nog nodig als we psychobiologie hebben? ‘Het kijken naar en begrijpen van gedrag is een snelle en informatieve manier om iets over globale hersenwerking te weten te komen, zeker met de huidige (gebrekkige) neurobiologische kennis die we hebben. De twee vakgebieden zullen naar mijn idee steeds meer naar elkaar toe groeien. Als neurobioloog wil je uiteindelijk toch graag weten wat een moleculair proces voor het menselijk gedrag betekent, terwijl het voor psychologen toch uitdagend moet zijn om te begrijpen hoe dat gedrag eigenlijk tot stand komt.
Stress
Menno Lievers vroeg zich af wat stress eigenlijk precies is. Is het een geestelijk of lichamelijk verschijnsel en kan geestelijk onbehagen gevolgen hebben voor je lichamelijk welzijn? Niet direct volgens Joëls. Ze antwoordt: ‘Stress is de subjectieve beleving van (potentiële) gevaren. Het is subjectief omdat niet iedereen dezelfde situatie op dezelfde manier als bedreigend ervaart. De informatie over potentieel bedreigende situaties bereikt ons via de hersenen. Dat kan aanleiding geven tot de activatie van twee systemen waarmee hormonen vrijkomen uit de bijnier. Die hormonen werken in de hersenen, maar ook in de rest van het lichaam. Stress brengt dus een geïntegreerde respons op gang van alle onderdelen van ons lichaam.
Langdurige activatie van het stress-systeem vraagt een paraatheid van lichaam en geest die op termijn tot een soort uitputting van organen kan leiden. Bijvoorbeeld: op het moment van een dreiging is het functioneel dat je bloeddruk omhoog gaat en je hart harder pompt, zodat grote zuurstofconsumenten zoals de spieren of de hersenen voldoende energie krijgen. Als dat steeds maar weer gebeurt, raken je bloedvaten minder flexibel en ontspannen ze minder na een periode van stress. Dat kan op termijn leiden tot hoge bloeddruk. Ook onderdrukt stress het immuunsysteem. Dat is niet erg als het om een acute situatie gaat, maar als het dag-in-dag-uit gebeurt, dan word je wel erg vatbaar voor infecties. Over het algemeen neemt na langdurige periodes van stress de flexibiliteit om op veranderingen te reageren af en dat maakt mensen kwetsbaar voor ziektes. Langdurige periodes van stress maken je dus niet ziek maar verhogen wel de kans op hoge bloeddruk, suikerziekte, depressie et cetera.
Volgende week
Een belangrijk aspect van het menszijn en de menselijke geest is ons taalvermogen. Of we nu een vrije wil hebben of niet, de manier waarop we met elkaar communiceren veronderstelt dit wel. We houden verantwoordelijk, verzoeken, bevelen en excuseren ons. Volgende week komt daarom hoogleraar Taalbeheersing prof. dr. Ted Sanders aan de beurt in de kettingreactie.