NIEUWS - In het Energierapport – Transitie naar duurzaam uit 2016 geeft de rijksoverheid aan dat het gebruik van aardgas voor ruimteverwarming in de gebouwde omgeving in 2050 zoveel mogelijk zal zijn verminderd. Inmiddels heeft het kabinet aangegeven dat de gaswinning in het Groningen gasveld in 2030 gaat stoppen en voor nieuwbouwwoningen is een aansluiting op het gasnet sinds 1 juli 2018 een uitzondering. In de reacties op eerdere berichten vroegen verschillende reaguurders zich af wat dat gaat betekenen voor bestaande wijken en woningen. Vandaag een eerste stuk hierover naar aanleiding van de toekenning van 120 miljoen Euro subsidie aan 27 gemeenten om een wijk van gas los te maken. In dit stuk geef ik een beeld van de technische opties. Wie een beeld wil hebben hoe zijn gemeente de warmtetransitie gaat invullen kan dat beter navragen bij zijn eigen gemeente.
Aanvragen
In totaal zijn 74 voorstellen ingediend bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft de plannen onder andere beoordeeld op kwaliteit en de financiële onderbouwing. Ook werd gekeken hoe de plannen konden helpen bij mogelijke andere opgaven in de wijk. Om zoveel mogelijk kennis op te doen voor andere wijken is een gevarieerde groep geselecteerd: groot en klein, landelijke en stedelijk, verschillende technieken en spreiding door heel Nederland: elke provincie heeft minimaal één proeftuin. Het kabinet heeft 40 miljoen Euro meer beschikbaar gemaakt dan de oorspronkelijke 80 miljoen Euro. Halverwege 2019 kunnen gemeente waarschijnlijk opnieuw een aanvraag indienen.
De 27 geselecteerde gemeenten gaan kennis delen via een kennisprogramma, dat toegankelijk wordt voor alle gemeenten. Dit programma gaat gemeenten helpen bij het invullen van hun regierol in de warmtetransitie en is nodig om de overgang naar aardgasvrije wijken te versnellen. Andere partners van het Programma Aardgasvrije Wijken zijn het ministerie van EZK, het Interprovinciaal Overleg (IPO) en de Unie van Waterschappen (UVW). Naast de proeftuinen ondersteunt het rijk het aardgasvrij maken van Nederland met een programma voor aardgasvrije en frisse basisscholen (5 miljoen euro) en een subsidie voor technische innovaties (12,8 miljoen euro).
Warmtenetten
Uit een analyse door Squarewise blijkt dat de geselecteerde proeftuinen in bijna driekwart van de gevallen kiezen voor warmtenetten. In acht wijken gaat het om uitbreiding van conventionele warmtenetten die gebruik maken van industriële restwarmte of warmte van afvalverbranders. Daarnaast zijn er nog 11 wijken die kiezen voor een warmtenet. Uitbreiding van een bestaand warmtenet gebeurd bijvoorbeeld in Eindhoven, Amsterdam, Purmerend, Sliedrecht , Middelburg en Delfzijl. In Utrecht, Rotterdam en Den Haag is de keuze nog niet gemaakt volgens de nieuwsberichten. Wat mij lastig lijkt, omdat in de aanvraag aangegeven moest worden voor welke oplossing gekozen werd.
Ook Brunsum en Sittard hebben subsidie gekregen voor uitbreiding van hun warmtenet. Brunsum voor het aansluiten van meer woningen op het warmtenet van Mijnwater bv en Sittard voor het aansluiten van meer woningen op Het Groene Net. Mijnwater bv gebruikt warm water uit oude mijnbouwschachten voor het verwarmen van huizen. Het Groene Net maakt gebruik van een biomassa centrale en restwarmte van industrieterrein Chemelot voor de voeding van het warmtenet.
De gemeente Wageningen heeft subsidie toegekend gekregen voor aanleg van een coöperatief warmtenet, dat in handen komt van de bewoners. Voor zover ik het project in Wageningen begrijp bevat dit plan nog wel aardgas als achtervang voor de hoogtemperatuur warmtepomp. De gemeente Loppersum heeft plannen voor een warmtenet en de combinatie van warmtepompen en collectieve warmte-koude-opslag-systemen.
Een bijzonder soort van warmtenet, waarvoor subsidie is toegekend is het project Nagele in balans. In het plan worden de daken gebruikt voor zonnecollectoren, waartoe het ‘platte daken-dorp’ zich uitstekend leent. Door seizoensberging wordt een balans gemaakt tussen opwekking, opslag en gebruik van energie. Onder de grote grasvelden van de hofjes komen goed geïsoleerde opslagtanks te liggen. Deze dienen als opslagplaats voor het overschot aan heet water die de thermische zonnecollectoren ‘s zomers opwekken. In de winter wordt dit warme water gebruikt om de huizen te verwarmen.
All-electric en groen gas
Warmtenetten zijn niet voor alle wijken een oplossing. Andere oplossingen, zoals all-electric en groen gas zijn pas veel korter in ontwikkeling en zijn daardoor vaak ook nog duur. De kans op kostendalingen door grotere volumes of door innovaties tijdens het bouwproces zijn daarmee ook groter. Om een voorbeeld te geven: een renovatie naar all-electric en nul op de meter kostte een jaar of 10 geleden meer dan een ton per woning, inmiddels zijn de kosten gedaald naar zo’n 60.000 Euro. Voor het all-electric maken van een woning heb ik ook al partijen gezien die dat voor 10.000 tot 30.000 Euro kunnen. Deze partijen zijn op zoek naar klanten en naar schaalgrootte, zodat ze kunnen profiteren van schaalvoordelen en de daarmee de kosten kunnen verlagen.
Er zijn echter maar vier subsidies toegekend aan wijken die kiezen voor all-electric en vier subsidies voor groen gas. De gemeente Assen heeft geld gekregen voor het aanpakken van de wijk waar een van de eerste VVE flats (VVE Ellen) staat die naar nul op de meter is gerenoveerd. In het nieuwsbericht wordt gesproken over herhaling van deze aanpak bij andere flats in de wijk. In Assen wordt dus waarschijnlijk voor een all-electric oplossing gekozen. Ook de gemeente Appingedam gaat aan de slag met all-electric in de vorm van warmtepompen op lucht.
De gemeente Pekela kiest voor een combinatie van hybride warmtepompen met biogas uit lokaal rioolslib. Ook de gemeente Oldambt kiest voor groen gas.
Afvallers gaan door
Veel van de initiatieven die geen subsidie hebben gekregen gaan wel door, als is vaak nog niet duidelijk hoe. Veel initiatieven zijn of gaan hierover lokaal in overleg met bewoners, gemeenten en andere betrokken organisaties, zoals netbeheerders en woningbouwcorporaties. Daar zitten ook initiatieven van bewoners bij, zoals Warm in de Wijk dat de Haagse Vruchtenbuurt aardgasvrij wil maken. Warm in de Wijk heeft geen subsidie gekregen van het rijk.
Conclusie
Voor zover ik de verschillende plannen heb weten te vinden verschillen ze sterk in aanpak en in hoe ver de plannen al gevorderd zijn. Technisch gezien kiest een groot aantal gemeenten voor (uitbreiding van) een conventioneel warmtenet. Slechts een klein aantal ervan zijn in mijn ogen innovatief te noemen en bieden kans om te leren voor andere wijken. Ik denk dan met name aan Brunsum, Loppersum, Nagele en Wageningen. In alle vier de gemeenten wordt een warmtenet aangelegd dat afwijkt van de standaard en dat mogelijk toepasbaar is in andere wijken, buurten en dorpskernen waar all-electric of biogas nu de enige alternatieven lijken.
Ook de biogas en all-electric wijken vind ik technisch interessant, omdat dit technieken zijn die nog volop in ontwikkeling zijn. Het beschikbaar krijgen van voldoende biogas gaat wel een uitdaging worden. Wat betekent dat er vooral een grote kostendaling nodig is bij all-electric om de ambities uit het Energierapport en het Klimaatakkoord te halen.
Vanuit sociaal oogpunt en draagvlak vind ik vooral de wijken waar de bewoners zelf het initiatief nemen interessant. Bij de geselecteerde proefwijken betreft dit Wageningen. Daarbuiten zijn er echter meer wijken die zelf bezig zijn, zoals de Vruchtenbuurt in Den Haag en Meer Energie in Amsterdam.
Zelf aan de slag?
Wie zelf aan de slag wil met het aardgasvrij maken van zijn woning kan terecht bij het stappenplan aardgasvrij wonen van MilieuCentraal, bij een lokale energiecoöperatie of bij het lokale energieloket van zijn gemeente. Wie wil weten wat de plannen van zijn gemeente zijn voor zijn buurt kan kijken bij Hierverwarmt of navraag doen bij de eigen gemeente. Wie samen met zijn buren aan de slag wil kan veel informatie vinden bij Hierverwarmt en Hieropgewekt.
Disclaimer: de gemeente waar ik woon en de gemeente waar ik werkzaam ben hebben ook een subsidieaanvraag ingediend, maar deze zijn niet toegewezen. In beide gemeenten ben ik niet rechtstreeks betrokken geweest bij de subsidieaanvragen.
Reacties (16)
Isoleren is altijd goed. Qua gasloos; volgens mij is gas een relatief schone brandstof. Is het niet beter om te focussen op kolen en olie?
Ik las op bouwwereld dat ze in Rotterdam aan het experimenteren zijn met woningen die stoken met waterstof.
@1 Als je 7,7 miljoen huizen eind 2050 van gas af wilt hebben dan moet je echt ontzetten veel huizen per jaar doen. Dat is nog 32 jaar, dat betekent vanaf 1 januari 2019 660 woningen per dag van gas af. Als je nog 10 jaar wacht zijn het er bijna 1.000 per dag.
Daarbij als je de doelstellingen van het klimaatverdrag van Parijs wilt halen is het of-of verhaal verleden tijd, dan moet fossiele energie (olie, aardgas en kolen) er alle 3 uit. Al zal er een periode blijven dat gas in de ene sector vervangen wordt door schonere alternatieven, terwijl het in andere sectoren juist ingezet wordt om kolen en olie te vervangen. Wellicht verwarrend, maar het is geen lineair proces. Voor sommige functies is hoge temperatuurwarmte nodig, daar kas aardgas een alternatief voor kolen en olie zijn. Voor lage temperatuurwarmte (lees woningen en kantoren) is aardgas vaak prima te vervangen door aardwarmte, all-electric oplossingen of een warmtenet.
@2 waterstof is een energiedrager. Waterstof heeft (vooralsnog) een groter verlies bij omzetten van elektriciteit naar waterstof en weer terug naar warmte dan rechtstreeks van elektriciteit naar warmte. Daarnaast gaan er nog wel wat jaren overheen voordat je van experimenten naar commerciële marktintroductie bent. Ter vergelijking: de eerste experimenten met renoveren naar all-electric en nul op de meter stammen naar mijn weten uit 2009, en dat is nog niet bij grootschalige marktuitrol. Daarbij kan waterstof ook nog sneuvelen bij de experimenten, denk aan de HRe ketels / micro-wkk’s die 10 tot 15 jaar geleden werden geïntroduceerd als vervanger voor de HR ketel. Die zijn ook nooit echt van de grond gekomen in Nederland.
@3: nu van het gas af zorgt waarschijnlijk voor CO2 toename. Het gaat er mijns inziens niet om dat het doel wordt gehaald maar dat er in de tussentijd zoveel mogelijk aan uitstoot wordt verminderd. Kerosine, kolen, diesel. Daar nu geld in steken, ondertussen goede alternatieven voor gas ontwikkelen en die over 10 jaar invoeren. De lucht-warmtepomp is gewoon niet goed genoeg.
@4 dat zijn een hoop niet onderbouwde stellingen in 1 alinea. Onderbouw je ze nog even?
Ik zie je berekening inclusief bronvermelding graag tegemoet. Niet alleen voor de warmtepomp, maar ook voor groen gas en de verschillende soorten stadsverwarming.
Over welk doel heb je het? Hoeft het klimaatdoel voor 2050 niet gehaald te worden? Of doel je er op dat je het oneens bent met het scenario dat in het Energierapport 2016 is vastgelegd voor de ontwikkeling van lage temperatuurwarmte tot 2050?
Waarom denk je dat er nog tijd is voor of-of beleid? En welke alternatieven voor kerosine zie je dan? Waar zijn volgens jou nog alternatieven voor kolen nodig?
Goede alternatieven voor gas ontwikkelen? Doe eens een voorbeeld en leg eens uit waarom een bedrijf zou investeren in zo’n ontwikkeling als er de komende 10 jaar nog geen droog brood mee te verdienen is?
Verklaar je nader, specificeer wat je verstaat onder goed genoeg en lees het artikel hierboven nog even. Warmtepomp wordt slechts in minderheid van gevallen toegepast in de proefwijken. Bijna driekwart van de proefwijken kiest voor warmtenetten en 4 wijken voor biogas. Wat heeft het ‘niet goed genoeg’ zijn van de warmtepomp daar te maken met van gas af gaan?
@5: Waarom denk je dat er nog tijd is voor of-of beleid?
omdat en-en beleid (veel) geld kost, met bijbehorende discussie en vertraging. het moet jou ook opgevallen zijn dat het nu totaal niet van de grond komt? eens met #4 doe ff laaghangend fruit a la de Hemwegcentrale.
Voor bestaande woningen is aansluiting op het stadsnet waarschijnlijk en met “van het gas af” wordt dit biomassa. http://www.amsterdamfossielvrij.nl/stadswarmte/hoogleraren-en-internationale-milieu-organisaties-tekenen-tegen-biomassa-in-diemen/ hout dus aangesleept uit de halve wereld. Hetzelfde hout dat eerst als bijstook in kolencentrales werd benut!
– Juist bij nieuwbouw past een warmtepomp. Edoch ook nieuwbouw gaat massaal op het stadswarmtenet met ook nog minder woningisolatie.
– Voor de fijn stof belasting is die massale overgang op houtstook bestemd voor nieuwbouw een aanslag op het milieu. Biomassa heet per definitie 0% CO2 uitstoot!
De megalomane ontsporing “vangaslos”.
€800 miljard uitgeven om de temperatuur met 0,0007 graad minder te verhogen. Rechtse hobby’s als je JSF zijn er niets bij :)
Proeftuinen, altijd goed. Wat ik niet begrijp dat er zo weinig evaluaties van ervaringsfeiten zijn met warmtepompen. Toch draaien er in de bebouwde omgeving er al zo’n beetje een half miljoen (inclusief alles) http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=82380NED&LA=NL
Tegenstanders van warmtepompen komen graag met het beroemde voorbeeld van een wijk in Teuge al weer een jaar of 8 geleden. Maar verder is er ook niet veel te vinden in het Nederlands. Ervaringen uit het buitenland misschien? Op forums over warmtepompen is wel op te maken dat de installatie nogal nauw steekt, het is geen appeltje eitje. Ook is duidelijk dat rendement snel kan afnemen op koude dagen. Een week op vakantie in de winter? Met CV op gas kan je bij thuiskomst je huis binnen een half uur weer op temperatuur krijgen. Dat blijkt met een warmtepomp toch anders te zijn…. Als je terugkomt op een koude dag dan krijg je je huis niet meer warm. Gevolg is dan dat mensen de verwarming dan maar gewoon aan laten. Mijn voorzichtige conclusie is dat mensen veel te vaak kiezen voor een veel te kleine capaciteit. Wat ik ook lees op deze forums (fora) dat er vaak wordt gekozen om niet te kiezen voor een nachttemperatuur. Zelfde verhaal, je krijgt het in de ochtend niet meer warm. Wat ik ook niet wist dat er een ‘stiekeme’ E backup is ingebouwd waar je de ‘branche’ niet over hoort. Indien de warmtepomp het niet meer aankan wordt overgeschakeld naar puur elektriciteit om het water te verwarmen.
@9: Toen ik las dat bij die pompen capaciteitstekorten meer regel dan uitzondering zouden zijn, voorspelde ik meteen een gouden handel in mobiele hulpkacheltjes.
”… dat de installatie nogal nauw steekt, het is geen appeltje eitje.”
Bij de introductie van de WTW-installaties werd ook zo gejubeld, totdat -nadat hele nieuwbouwwijken eerst ziek zijn geworden- bleek dat het juist monteren en afregelen wel even iets anders was dan het ding door de jongste stagiair aan de muur te laten schroeven.
Het verbaast mijn niet dat iedereen liever eerst de kat uit de boom kijkt.
@10: de verwachting is ook dat de prijs van warmtepompen nogal gaat dalen en de kwaliteit gaat toenemen. Laat mensen als @5 maar ervaring opdoen, dan stap ik in als het zinvol is qua terugverdientijd, kwaliteit en milieu-impact (nu is er in de winter nog weinig groene stroom; de warmtepomp draait dan best-case-scenario op door gas geproduceerde electriciteit).
Ik produceer trouwens evenveel electra als ik verbruik. En ik ben bezig met het steeds verder isoleren van mijn huis. Dit is echter bewezen techniek met een redelijke terugverdientijd (zolang het salderen nog bestaat).
@11: Tja, hoelang kunnen we nog naar hartenlust salderen… Ik hou nu ongeveer 3500 kwh over per jaar die ik in warmte omzet met mobiele E kachels. Qua rendement slecht, daarom zit ik te denken aan een (omgekeerde) airco erbij, die heb je al voor 1000,– Heeft een goed rendement, maar lang niet op alle dagen. Voor die dagen heb ik dan een houtkachel op briketten en als niets het doet dan nog terugvallen op gas CV. Het is een allegaartje, afhankelijk van het weer en welk vertrek kies je dan voor maatwerk verwarming, maar veel mensen hebben geen zin aan dit soort gedoe. CV gas levert comfort en heb je niet of nauwelijks omkijken naar.
Wat ik vreemd vind is dat ik niets meer hoor over de WKK (met zeer hoog rendement) die met veel enthousiasme al is gelanceerd in de jaren ’90. Van horen zeggen staan veel WKK’s stil vanwege te lage stroomprijs en het stopzetten van de subsidie. Dus nu moet de restwarmte op een andere manier verwerkt worden? Op hoeveel restwarmte kunnen we eigenlijk rekenen? Warmte van kolen centrales gaat natuurlijk wegvallen. Dat worden dan zeker biomassa centrales? Tijdens het klimaattafelen werd al snel duidelijk dat elke tafel bergen biomassa nodig heeft. Hoeveel Biomassa is beschikbaar? Bovendien zijn de meningen over biomassa nogal sterk verdeeld.
@13: Biomassa. Eigenlijk is het met alles zo, er is voldoende onderzoek naar wat mogelijk is en wat schadelijk is en dat zou sturend moeten zijn. Alleen, de politiek negeert dat, of selecteert wat ze kunnen gebruiken. In Finland, zie het als één groot bos, speelt dat nu. De houtkap (voor al het gebruik, niet alleen bijstook, dat slechts een klein deel is) wordt nu sterk gepromoot en men wil nog meer. Onderzoek laat zien dat de biomassa toeneemt, ondanks dat er meer geoogst wordt. Maar de bodem, jong bos en de oude stand samen bepalen elk jaar hoe groot de CO2-sink is van dat alles. En die blijkt kleiner te worden, ondanks meer biomassa. De politiek gebruikt uiteraard alleen dat laatste feitje en zegt nog (veel) meer.
@9: “Tegenstanders van warmtepompen komen met het voorbeeld van de wijk Teuge … verder is niet veel te vinden”
– Met enige zoeken vind je overzicht van warmtepompen in kantoren e.d. waaruit steeds blijkt dat goed werkend uitzonderlijk is, vooral door slecht beheer of de scheiding tussen beheer en aanleg. Een hybride pomp is vaak de beste keuze, zodat de warmtepomp bij koude of grote temperatuurverschil (warm water) ondersteuning krijgt.
@13: “vreemd dat ik niets meer hoor over de WKK (met zeer hoog rendement) … staan veel WKK’s stil vanwege te lage stroomprijs en het stopzetten van de subsidie.”
– Hoezo vreemd, subsidiestop is een gebruikelijke rede voor stoppen! WKK is aantrekkelijk bij een lage (gesubsidieerde) gasprijs, zoals voor tuinders en een hoge stroomprijs. Soms zo hoog dat de warmte onbenut blijft, dus geen hoog rendement!
‘”Warmte van kolen centrales gaat natuurlijk wegvallen. Dat worden dan zeker biomassa centrales?” Jazeker, zie @7:
@6 laaghangend fruit als sluiten van kolencentrales: helemaal voor. Neemt niet weg dat als je in 2050 de gebouwde omgeving bijna CO2 neutraal wilt hebben je behoorlijk wat huizen per jaar moet isoleren en ombouwen naar aardgasvrij. Daar al te lang mee wachten levert een onmogelijke opgaaf op. En en beleid kost geld, levert ook behoorlijk wat op. Mits je inderdaad voorkomt dat iedereen op goedkope vieze open haarden en houtkachels overstapt.
@7 nieuwbouw op warmtenet betreft de nieuwbouw in de warmtenetsteden (Amsterdam, Utrecht, Rotterdam, Nijmegen). In andere steden is er geen warmtenet dus juist wel warmtepomp of een andere all electric variant.
Biomassa of biogas kan meer zijn dan hout uit Canada. Kan ook gaan om rioolwaterzuivering (Utrecht) of vuilverbranding (niet dat ik nou zo blij wordt van die laatste…).
@8 gedeelde verantwoordelijkheid heet zoiets en het enkel noemen van de kosten zonder de baten of de kosten van het alternatief heet cherry picking.
@9 praktijkcijfers heb ik wel, maar mag ik enkel in bewerkte vorm delen. Je vind ze op mijn eigen weblog, bv. hier. Wat ik begrijp van leveranciers is dat er een behoorlijk zware isolatie nodig is (RC van 5) om warmtepompen goed werkend te krijgen. In Engelstalige literatuur is er wel wat meer onderzoek te vinden. Er is ook meer ervaring met warmtepompen in landen die niet over een gasbel beschikken. Bijvoorbeeld in Scandinavië.
Het beschreven nadeel van langzame reactie op temperatuurwijziging is voor mij reden om zelf niet voor warmtepomp te gaan. Misschien dat een warmtepomp op termijn een rol krijgt als basislast (huis vorstvrij houden met ventilatiewarmtepomp), kan echter goed zijn dat we dan eerder voor een goede decentrale balansventilatie gaan.
@10 dat balansventilatie een probleem gaf zegt meer over de Nederlandse bouwketen, waarin de installateur vaak als een van de laatste aan de beurt is en dus als hardste uitgeknepen wordt wordt door de ontwikkelaar. Prestatiegarantie eisen van je leverancier. Daar zijn goede voorbeelden van te vinden bij Stroomversnelling.
@13 wkk voor particulieren was de micro WKK, vaak pas interessant vanaf een gasverbruik van 2.000 m3. Dat halen niet veel mensen. Dus dat was altijd al meer een hobbyproject van de gassector dan echt interessant. In de glastuinbouw en de industrie staan er nog genoeg, alleen zijn die pas interessant om in te zetten bij een bepaalde verhouding tussen gasprijs en elektriciteitsprijs. De elektriciteitsprijs is afgelopen jaren zo laag geweest dat het voor veel bedrijven voordeliger was om de wkk uit te zetten.
@13 alleen de Amercentrale en mogelijk de Hemweg kolencentrale leveren in Nederland warmte, de nieuwe gaan dat sowieso niet doen. Daar is stevig robbertje over gedebatteerd in gemeenteraden en Tweede Kamer. Biomassa kan, andere opties zijn vuilverbranding (oa. Amsterdam, Rotterdam), en zonthermisch met buffering (Nagele), aardwarmte of aquathermie. Naar die laatste twee opties wordt ook steeds serieuzer gekeken.