Een jaar Wobben

REPORTAGE - Ruim een jaar lang hebben we bij Sargasso ‘ge-Wobt’: documenten opgevraagd met een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur. Tijd voor een tussenbalans: hoeveel moeite kost het, wat levert het op?

Om maar met de deur in huis te vallen: Wobben is een taai proces. Wie er daadwerkelijk profijt van wil beleven, moet geduld hebben. Héél veel geduld. En tijd. Beide hebben de meeste journalisten niet. Terwijl het toch bij uitstek journalisten zijn die het middel (zouden kunnen) inzetten. Maar Wobben kost dusdanig veel inspanning dat veel journalisten de moed maar hebben opgegeven. Ze laten zich ontmoedigen, afpoeieren, uitputten, overbluffen, zeg maar: slopen.

Door een waar leger aan duurbetaalde Wob-ambtenaren en gespecialiseerde juristen die namens de overheid – van uw en mijn geld dus – niets anders doen dan bekijken hoe ze documenten niet hoeven vrij te geven en hoe ze de verzoeker kunnen afschudden. Laat u niks wijsmaken door ambtenaren die anders beweren. Ze zullen zeggen: een zorgvuldige afweging en verstrekking kost nu eenmaal tijd, documenten moeten worden gescreend op gevoelige, niet-openbare gegevens, we moeten waken over de privacy en bladiebla.

In werkelijkheid kost niet het verstrekken van documenten tijd, maar het weigeren. We hebben meegemaakt dat we een afwijzingsbrief kregen van tien (!) kantjes vol juridische haarkloverij, overzichten van jurisprudentie enzovoort om uit te leggen waarom één (!) document niet kon worden vrijgegeven. Daar is dus een jurist een volle week full time mee bezig geweest.

Dit gezegd hebbend: bovenstaande geldt voor gericht Wobben, waarbij de verzoeker op zoek is naar specifieke, hem reeds bekende documenten. En meestal zijn dat dan ‘gevoelige’ documenten waarvan al bij voorbaat valt aan te nemen dat de overheid niet staat te trappelen om die te verstrekken.

Heel anders ligt het bij Wobben als een soort zoekinstrument. Een verzoek aan een overheidsorgaan van de strekking: lever ons a.u.b. de documenten die u heeft over een bepaald onderwerp. In die gevallen kan de Wob erg handig én efficiënt zijn. De overheid levert dan in de meeste gevallen een overzicht van wat er beschikbaar is aan informatie. Gaat het om min of meer reguliere informatie (bijvoorbeeld: een kopie van alle horecavergunningen in een gemeente, of van alle gemelde incidenten rond het vervoer van gevaarlijke stoffen bij een ministerie) dan wordt het gevraagde meestal wel geleverd. Standaard te laat (wettelijke termijnen gelden kennelijk niet voor de overheid zelf), maar de documenten kómen, uiteindelijk. Regelmatig ontstaat er overleg tussen verzoeker en overheid: wat wil je exact weten, wat wil je inzien, kom eens langs dan praten we er eens over. Nuttig.

Maar dit gaat dus alléén op voor documenten die de overheid best wil leveren, òf waarvoor ze geen enkel argument kan verzinnen om ze niet te leveren. Zodra het heikel wordt, ontstaat er tegenwerking in zijn allermassiefste vorm. Een muur die voor een individuele journalist vrijwel niet is te slechten – uit tijdgebrek alleen al. Want, terugkerend naar de categorie ‘moeilijke Wobjes’: in zo’n geval belandt de verzoeker in een juridisch proces dat buitensporig veel werk, tijd en energie kost.

Allereerst een bezwaarschrift: het opstellen kost al gauw een halve tot een hele dag. Dan een bezoek aan de bezwarencommissie. Halve tot hele dag, afhankelijk uiteraard van de reisafstand. Dan, uitgaande van een hernieuwde weigering, de gang naar de rechter. Opstellen van een beroepschrift: ga uit van een hele dag – minstens.

Vervolgens: naar de rechtszitting. Halve tot hele dag. Een Wob-procedure tegen een gemeente wordt gevoerd in het arrondissement van die gemeente. Dat kan dus Groningen of Zeeland zijn. Kosten voor een rechtszaak: 160 euro griffierecht, vooruit te betalen. Verliest de verzoeker de zaak volledig, dan is hij het geld kwijt. Wint hij geheel of gedeeltelijk, dan is de kans aanzienlijk dat het bestuursorgaan het griffierecht moet terugbetalen.

Ook tijdens de rechtbankfase is het administratieve werk nog niet gedaan. Briefjes (rechtbanken mailen niet…! Anno 2013) of verzoeker toestemming geeft dat de rechtbank ‘kennis neemt van de in het geding zijnde stukken’. Een formaliteit, telkens terugkerend, maar wie er niet aan voldoet is aan het einde van de rit kansloos.

Nog niet genoemd: de aanhangende correspondentie. Als de overheid te laat is, kan een procedure worden gestart in het kader van de Wet dwangsom en beroep. Toch weer een briefje en een gang naar postkantoor (aantekenen!) of brievenbus.

Of het overleg met de ambtenaren: herinneringsmailtjes, ‘Waar blijft het besluit? Waar blijven de stukken?’ Vragen van de andere zijde: ‘Geachte verzoeker, hoe bedoelt u uw verzoek precies?’ En misschien wel het meest frustrerend van al: een overheid die een dossier van honderden grotendeels zwartgemaakte pagina’s levert, waarbij je per document mag aangeven waarom de weigergronden onterecht zijn. Dat levert bezwaar- en beroepschriften op van vele pagina’s, met lange bijlages vol argumenten per document.

Het ergste daarbij is dat, laten we zeggen, tachtig procent van de weigergronden bestaat uit ‘intern beraad’ of ‘persoonlijke beleidsopvattingen’. Subjectieve criteria, die de overheid telkens en telkens weer inzet om te betogen dat iets binnenkamers moet blijven. Structureel Wobben (zoals Sargasso dat afgelopen jaar heeft gedaan) is grotendeels een herhaling van zetten.

En dan hebben we nog de ‘strategie van het moeras’. Zóveel argumenten aanvoeren, zóveel procedures door elkaar heen laten lopen, dat het overzicht verloren gaat en de verzoeker vast ergens een procedureel foutje maakt en dus met lege handen staat. Of de moed gewoon opgeeft.

Een voorbeeld uit de praktijk: Sargasso vroeg in het kader van het onderzoek naar mogelijke corruptie door (inmiddels oud-)burgemeester Fons Jacobs bij de gemeente Helmond zes documenten op. Dat verzoek werd door de gemeente ongevraagd gesplitst in drie afzonderlijke zaken: eentje ter beoordeling van het college van B&W, eentje voor de burgemeester, eentje voor de gemeenteraad. Drie keer een afwijzing, drie keer een bezwaarschrift, één keer naar de bezwaarzitting (de zaken konden worden gevoegd), drie keer naar de rechtbank, dus drie beroepsschriften en drie keer 160 euro griffiegeld.

Tijd voor de samenvatting. Sargasso heeft afgelopen jaar zo’n 30 à 35 Wob-verzoeken ingediend. Ongeveer een derde daarvan betrof het onderzoek in Helmond.

De verzoeken in de andere ‘niet-Helmondse’ zaken verliepen redelijk soepel. Het waren verzoeken uit bovengenoemde tweede, ‘makkelijke’ categorie: vrij brede en algemene verzoeken om informatie. Ze gingen over identiteitsfraude, over vervoer gevaarlijke stoffen, drones, exportvergunningen voor medicinale cannabis, de kosten van extern ingehuurd onderzoek, storingen bij alarmlijn 112, malafide uitzendbureaus, de kosten van asieladvocaten. In de meeste gevallen werden er documenten geleverd. Weliswaar standaard te laat, maar het Wob-verzoek leverde uiteindelijk iets op.

Twee uitgebreide verzoeken gingen naar de gemeente Texel, wegens interne personeelsperikelen en vermoedens van gesjoemel met de begroting. Dat leverde een hele set documenten op, ze zijn nog in studie.

En daar was de zaak-Helmond. Zo’n acht verschillende verzoeken, bij gemeente, provincie, politie, OM en Ministerie van Binnenlandse Zaken. Boven beschreven uitsplitsing in drie zaken is daarbij niet meegerekend, dan zou de teller op tien procedures komen. Grosso modo is de opbrengt tot dusverre: nul. Dat wil zeggen: er zijn heel veel documenten geleverd, die hebben ook meerdere publicaties opgeleverd. Maar de meest precaire documenten zijn niet verstrekt, of grotendeels zwartgemaakt. In de meeste van die zaken hebben we de hele Wob-lijdensweg doorlopen: bezwaar, en naar de rechter.

Daar staan we nu. Begin december is er bij de rechtbank Den Bosch een hele (!) zittingsdag uitgetrokken om zes van de zaken te behandelen. Drie andere zaken staan op de rol voor behandeling door de rechtbank Amsterdam, verwachte zittingsdatum januari of februari. Voor de goede orde: de verzoeken zijn ingediend op 1 augustus 2012. Ruim een jaar geleden.

Áls we de zaken winnen (stap 1) en áls er in de documenten dan staat wat we zoeken (stap 2) en áls het in Helmond inderdaad in elkaar blijkt te zitten zoals we denken (stap 3), dán heeft de Wob zijn nut bewezen.

Maar als we verliezen, of de betreffende documenten leveren niks op, of ze tonen aan dat er niks aan de hand is, dan hebben we – vanuit journalistiek oogpunt – ‘voor niets’ ge-Wobt. Je wéét het pas als je het hele hemeltergende Wob-proces hebt doorlopen.

Zeg ’t maar: hoe nuttig is Wobben?
 
 
Wilt u Sargasso financieel steunen en helpen haar toekomstdromen waar te maken? Doe dan mee en investeer in inhoud, investeer in Sargasso.