Zwermwoorden

ACHTERGROND - Sommige woorden zijn tegelijkertijd een beetje enkel- en een beetje meervoudig. Team is zo’n woord, en familie is er nog zo één: ze wijzen op een groepje individuen (en daarmee een meervoud), maar zien die als een eenheid. Groepje is natuurlijk zelf ook zo’n woord.

In een recent artikel laat de Amerikaanse semanticus Robert Henderson zien dat er twee soorten van dat soort woorden zijn: groep-woorden en zwerm-woorden. En dat talen de neiging hebben een systematisch verschil tussen de twee te maken, al lijken ze ook op elkaar (groep-woorden en zwerm-woorden samen noemt Henderson collectieve woorden).

De woorden die ik zojuist noemde (team, familie, groepje) zijn allemaal groep-woorden. Voorbeelden van zwerm-woorden zijn boeket, bosje, horde en natuurlijk zwerm. Een verschil is dat het bij zwerm-woorden altijd van belang is dat de samenstellende delen op een bepaalde manier geordend zijn in de ruimte. Het komt er meestal op neer dat ze dicht bij elkaar in de buurt moeten staan.

Neem een boeket rode rozen, pak iedere roos en verplaats hem naar een andere kamer. Dan heb je geen boeket meer. Maar neem nu een familie en verplaats ieder van die leden naar een ander land. Dan vormen zij nog steeds een familie. Een groep blijft een groep, waar de leden zich ook bevinden; maar dat geldt niet voor zwermen.

Henderson laat zien dat er meer verschillen zijn. Zo moeten alle zwermen een behoorlijke omvang hebben: boeketten van twee rozen, bosjes van twee bomen, hordes van twee opstandelingen bestaan niet, maar families van twee leden of teams van twee wijkagenten wel.

Ook in de volgende zinnen zit een verschil (Henderson geeft ze in het Engels, maar het gaat volgens mij ook op voor het Nederlands):

• Die familie lijkt op elkaar. [groep, hooguit een beetje raar]
• Dat team lijkt op elkaar. [groep, hooguit een beetje raar]
• Dat boeket lijkt op elkaar. [zwerm, echt raar]
• Die horde lijkt op elkaar. [zwerm, echt raar]

Elkaar gebruik je normaliter met meervoudige woorden: je zegt die mannen lijken op elkaar en niet die man lijkt op elkaar. Kennelijk zijn groepen in die zin meervoudiger dan zwermen (hoewel ze dus, zoals we net hebben gezien, tegelijkertijd kleiner kunnen zijn!).

Zoiets zie je ook bij de volgende voorbeelden:

• De familie kwam een voor een binnen. [groep, hooguit een beetje raar]
• Het team kwam een voor een het veld op. [groep, hooguit een beetje raar]
• De zwerm kwam een voor een aangevlogen. [zwerm, echt raar]
• De horde kwam een voor een de straat in. [zwerm, echt raar]

Ook hier geldt weer: om een voor een te kunnen gebruiken moet je door de overkoepelende eenheid naar de enkelingen kunnen kijken. En zwermen zijn daarvoor kennelijk te gesloten: de eenheid ontneemt daar meer het zicht op de enkeling dan in het geval van groepen.

Tot slot kun je over de vorm van zwerm-woorden van alles zeggen, maar niet over die van groep-woorden:

• (De hoogleraren staan in een grote kring.) Die commissie van hoogleraren is cirkelvormig! (Groep, kan niet)
• (De bomen staan in een grote kring.) Dat bosje bomen is cirkelvormig! (Zwerm, kan wel).

Kennelijk zijn er dus gradaties. Zowel groepen als zwermen zijn eenheden die uiteenvallen in meerdere individuen. Maar zwermen zijn grotere en tegelijkertijd hechtere eenheden. Dat vertaalt zich ook in ons taalgevoel.