De woensdagmiddag is op GeenCommentaar Wondere Woensdagmiddag. Met extra aandacht voor de nieuwste ontwikkelingen in Wetenschap- en Techniekland.
(Update: Zie nu ook de grote GeenCommentaar Naam-uitsterf Calculator!)
Voor Nederlanders is het altijd gniffelen als we naar een wedstrijd van het Zuid-Koreaans elftal kijken: “Lee speelt naar Lee, Kim passt de bal aan Lee, die hem doorgeeft aan Kim”, enzovoorts. Dat er zoveel (Noord -en Zuid-)Koreanen met dezelfde naam voorkomen is allesbehalve toeval: er bestaan in totaal maar iets van 250 Koreaanse familienamen en sterker nog: bijna de helft van de 80 miljoen Koreanen is in het bezit van één van de drie meest voorkomende familienamen: Kim, Lee en Park.
Een minder extreem voorbeeld van een volk met relatief weinig namen is dat van Chinese namen: 22% van de bevolking heeft een van de drie meest populaire achternamen (Lee, Wang en Chang) en 96% van de bevolking heeft een naam uit de top 200.
Deze homogeniteit is ons Nederlanders vreemd: wij zitten hier met meer dan 68.000 verschillende achternamen. Zelfs de meest populaire naam -“de Jong”- wordt volgens de site van het Meertens Instituut gebezigd door nog geen 90.000 mensen: op 16 miljoen is dat nog geen half procent.
De verklaring van dit verschil ligt niet in de creativiteit van de Nederlander (of Thai want ook daar is een grote verscheidenheid) maar in de lengte van de periode dat wij achternamen hebbben: de Chinezen en Koreanen gebruiken deze al eeuwen, terwijl ze hier pas algemeen ingevoerd werden door Napoleon. Dat dit niet geheel vrijwillig ging en niet altijd serieus genomen werd is nog steeds te zien aan een aantal bizarre voorbeelden: Naaktgeboren, Poepjes en Zeldenthuis.
De lengte van de periode bepaalt hoeveel namen er nog bestaan in een taalgebied. Hoe dit precies verliep werd voor het eerst grondig bevraagd door Sir Francis Galton en beantwoord door Reverend William Watson. De geleerde heren maakten zich met de rest van de Britse adel aan het eind van de Negentiende Eeuw zorgen over hun achternamen en vroegen zich af hoe namen uitsterven. Tezamen beschreven ze het zogenaamde Galton-Watson process.
Het Galton-Watson proces is een statistisch proces dat ondertussen deel uitmaakt van de absolute basis van de statistiek en wordt gebruikt om allerlei vertakkingsprocessen te modelleren. Het proces beschrijft de kans dat een bepaalde naam uitsterft, gegeven een geboortecijfer (lambda is kleiner dan 1 als de populatie afneemt en groter dan 1 bij populatiegroei). Dit cijfer bepaalt wat het gemiddelde aantal kinderen (en belangrijker zonen) is. Aan de hand hiervan kan berekend worden wat de kans is dat een familienaam uitsterft. Uiteraard gaan hier een aantal simplificaties aan vooraf: Meisjes geven hun familienaam niet door, mensen veranderen hun achternaam niet zomaar en er is geen immigratie van mensen met dezelfde achternaam.
Uit de statistische beschrijving van dit proces volgen een aantal interessante resultaten en observaties.
- De kans dat een naam uitsterft is nooit nul: een generatie ‘Poepjes’ kan altijd minder zonen krijgen en zo langzaam of sneller uitsterven.
- Zelfs bij een positief reproductiecijfer is de kans dat een naam van één enkele oervader overleeft vrij klein: Bij een optimistische lambda van 1.1 is die na vijf generaties maar 35% en na 50 generaties maar 20%.
- De kans dat een naam een aantal generaties overleeft daalt in het begin vrij snel en als het aantal generaties groot is is de kans dat een naam overleeft heeft altijd erg laag.
En dat laatste is dus wat er gebeurd is bij de Koreanen: ze hebben al veel langer hun achternaam dan wij hier in Nederland. Het feit dat een naam overleeft heeft tot in het heden is voornamelijk een kwestie van geluk: de Lee’s zorgden in de cruciale vroege periode blijkbaar voor veel mannelijk nageslacht. In Nederland zijn de overlevende namen vaak de minst creatieve en daardoor kozen meer mensen tegelijk voor dezelfde naam. Daarom hebben we zoveel de Vriesen, de Boeren en de Jongen.
Reacties (6)
Ik heb toch een beetje twijfel over de tijd als enige verklaring. Als ik de Koreaanse namen (Chinese ook vaak trouwens) bekijk dan zie ik allemaal 1-lettergreepnamen, terwijl de Thai die ik ken gewoonlijk 4-lettergrepen achternamen (en voornamen!) hebben. Dan voel je al op je klompen aan dat het aantal mogelijke achternamen om mee te beginnen bij benadering een 4e macht hoger ligt. Tot op zekere hoogte geldt dat ook voor Nederlandse achternamen.
Verder jammer dat de naammythe van Napoleon hier weer eens opgevoerd wordt. Ik citeer even het voorspelbare gedrag van GC:
”Deze onjuiste voorstelling van zaken blijft vooral levend omdat hij een heroïsch element bevat: men trachtte Napoleons voorschriften te ondermijnen en te bespotten door een rare naam aan te nemen, bijvoorbeeld Naaktgeboren of Poepjes (die twee namen komen altijd naar voren als het daarover gaat). Aan het begin van de 19e eeuw, toen Nederland door de Fransen was bezet, hadden de meeste inwoners echter al een familienaam. Ook de naam Naaktgeboren bestond al en de naam Poepjes, die in 1811 in Friesland door een tweetal families werd aangenomen, was in die omgeving toch ook al bekend voordat Napoleon op het toneel verscheen.”
Bij nadere bestudering mag het verhaal nog meer de prullenbak in. De meeste Koreanen kregen pas minder dan een eeuw geleden hun achternaam:
”According to a census taken in 1910, at the end of the Joseon Dynasty and the beginning of Japanese rule, a little more than half of the population did not have family names”
Ai, dat is inderdaad tegenstrijdige informatie, goed punt. Jammer wel, want het poepjes-verhaal is erg leuk…
Uiteindelijk doet het natuurlijk weinig af aan de Galton-watson berekening. Het lijkt erop dat er in Korea in eerste instantie voor minder verscheidenheid aan namen is gekozen en dat dat in Nederland wel het geval was.
Ik had de naam Poepjes ook opgezocht in de database van het P.J. Meertens-instituut. Deze naam is sinds 1947 enorm gedaald. De verklaring daarvoor is uiteraard niet dat ze toevallig minder zoons hebben gekregen. Het is ongetwijfeld dat een flink gedeelte van de groep mensen met deze naam ervoor heeft gekozen een andere naam aan te nemen. Of hun kinderen naar de moeder te vernoemen. Een veel groter deel dan gemiddeld. Ik ben het ermee oneens om deze factoren uit te sluiten. Er spelen ook psychologische factoren een rol, en bij sommige namen een grote rol!
(Vernoemen is natuurlijk niet de juiste term, ik bedoelde: de achternaam van de moeder geven).
@3: Ik vermoed enige systematiek daarin. Ook binnen Nederland geldt dat de verscheidenheid aan achternamen het kleinst is in de gebieden waar die het laatst zijn ingevoerd (het noorden, waar den namen de Jong en de Vries bijzonder vaak voorkomen/vandaan komen). Voor China geldt overigens dat het aantal achternamen meermaals op onnatuurlijke wijze is teruggebracht, door het verwijderen van karakters uit het “alfabet” en door het verbieden of vereenvoudigen van de schrijfwijze van achternamen (iets dat in Nederland ook gebeurd is overigens).